Riêng Một Góc Trời ----Trông Vời Quê Cũ Trường Xưa

                                    Xin kính dâng bài này, như những dấu chân của
                              một thời tuổi trẻ cắp sách, hân hoan kỷ niệm 50 năm
                               lịch sử Trường Trung Học Đa Minh, với lòng quý trọng
                                           và tri ân sâu xa…                                                                 

                                        Xin viết tặng bài này, như một nhịp cầu thông cảm,
                                cùng quý Đồng Hương Sông Mao, quý Thầy Cô và các
                                 Bạn Đồng Môn Đa Minh, chia sẻ một quá khứ sóng gió
                                 đầy kỷ niệm, một chân trời bao la để thương để nhớ…

                                                                                 - Vương An Phát

Thắm thiết trong đời, gắn bó trong người …

         Mùa Thu năm 1963, khi Trường Trung Học Đa Minh Sông Mao xây cất xong ngôi trường mới, tôi cũng vừa bước vào ngưỡng cửa trung học và trở thành một học sinh của trường này.

         Thị trấn Sông Mao, còn là quận lỵ của Quận Hải Ninh, nằm ở phía Bắc Tỉnh Bình Thuận, trước đây chỉ là một vùng đất hoang vắng, rừng núi thâm u, đầy sơn lam chướng khí và thú dữ rắn độc, được khai phá, xây dựng, thành lập và phát triển từ năm 1954 do công sức tập thể của đồng bào di cư từ Tỉnh Hải Ninh (nay thuộc Tỉnh Quảng Ninh). Khí hậu Sông Mao quanh năm nắng gay gắt, tuy cũng có hai mùa, nhưng không được rõ rệt: Mùa mưa bắt đầu từ khoảng tháng 5 đến tháng 10, nhưng lượng mưa rất ít, thường không đáng kể; mùa nắng bắt đầu từ khoảng tháng 11 đến tháng 4, thời tiết nóng và khô, oi bức, khó chịu. Gió lốc thổi mạnh vào những tháng đầu năm, khiến đường phố mịt mù đầy cát bụi. Sông Mao có diện tích khá rộng lớn, đất hoang nhiều, nhưng cằn cỗi, khô khan vì thiếu nước cung ứng, tuy cách thị trấn 8 km hướng Tây Bắc, có con sông Cà Giây và ngay ở vùng ngoại ô thị trấn, cũng có hai con suối và sông Ma-Ó chảy qua, nhưng đều trở nên khô cạn hoặc mực nước xuống rất thấp vào mùa nắng. Chính vấn đề khan hiếm nước này không những đã tạo bất tiện lớn trong sinh hoạt hàng ngày của dân làng, đồng thời còn gây khó khăn trầm trọng cho công việc trồng trọt, nghề chính của đại đa số dân địa phương! Ngoài ra, vị trí Sông Mao còn nằm ở chốn khuất nẻo xa xôi, sát rừng núi, xa bờ biển, tuy trong thị trấn có ga xe lửa Nam Bắc (bỏ hoang trong thời chiến), nhưng lại không gần quốc lộ, nên việc di chuyển không được hoàn toàn lý tưởng. Bị giới hạn bởi những điều kiện khách quan bất lợi kể trên, hoàn cảnh sinh sống ở Sông Mao vì vậy rất khó khăn và khắc nghiệt, nên dân cư thưa thớt, kinh tế lạc hậu, mức sống của đại đa số dân địa phương đều thấp kém và thiếu thốn. Tuy vậy, người dân Sông Mao, vốn hiền lành, chất phác và an phận, mặc dầu phải đương đầu với sự khắc khe của hoàn cảnh sinh sống, vẫn kiên nhẫn chịu đựng, cố gắng làm việc để nâng cao mức sống và chấp nhận Sông Mao như một mảnh đất cưu mang, một quê hương yêu dấu thứ hai của mình.

         Trường Trung Học Đa Minh, ngôi trường trung học đầu tiên của thị trấn Sông Mao, được thành lập năm 1960 do cố Linh Mục Hoàng Ngọc Thất làm hiệu trưởng. Thật ra, Sông Mao được chọn làm nhà cho ngôi trường này cũng  là kết quả của một cơ may ngẫu nhiên, vì theo lời Thầy Nguyễn Xuân Sinh, vị giáo sư thâm niên nhất của trường, chủ trương và kế hoạch ban đầu của Ban Giám Hiệu là cho mở Trường Trung Học Đa Minh tại thị trấn Suối Nhuôm (cách Sông Mao khoảng 30 km về phía Nam và nằm giữa thị trấn Lương Sơn và Sông Lũy), nhưng sau khi nghiên cứu, tìm hiểu tường tận hoàn cảnh thực tế, khai thác, phân tách kỹ lưỡng những yếu tố khách quan, cũng như cứu xét, đánh giá những điều kiện và tiêu chuẩn cần thiết cho sự hoạt động của trường, Ban Giám Hiệu nhận thấy Suối Nhuôm không phải là địa điểm lý tưởng và thích hợp nhất để phát triển nền giáo dục trung học trong thời điểm đó, nên đã quyết định cho thành lập Trường Trung Học Đa Minh tại Sông Mao, thị trấn lớn và đông dân hơn. Vì quyết định trong thời gian gấp rút, chưa có trường sở chính thức, nhà trường đã phải giảng dạy học sinh tại các địa điểm tạm thời trong ba năm học đầu: Hai niên khóa đầu tiên tại một dãy nhà tôn cũ kỹ nằm phía sau Trường Tiểu Học Công Lập Sông Mao A và một niên khóa tiếp theo tại Trường Tiểu Học Bán Công Tân Mang Nhai (tiền thân của Trường Tiểu Học Công Lập An Ninh). Được sự quan tâm, trợ giúp tích cực của chính quyền địa phương và nhờ sự cố gắng của cố Linh Mục Phạm Văn Nguyện, ngôi trường mới được khởi công xây dựng và khánh thành chính thức trong niên khóa 1963-1964, tọa lạc ở phía Nam thị trấn Sông Mao mãi cho đến ngày hôm nay.

         Trường Trung Học Đa Minh tuy chỉ gồm một dãy nhà gạch hình chữ nhật dài, mái lợp ngói đỏ, tường quét vôi trắng, có vỏn vẹn 4-5 lớp học kề bên một văn phòng hành chánh, một sân bóng chuyền trang bị thô sơ ở bên hông và một bãi đất phía trước dùng làm sân trường để chào cờ mỗi buổi sáng, nhưng trông khá xinh đẹp và khang trang, là nơi tôi đã miệt mài đèn sách trong suốt bốn năm trời (từ Đệ Thất đến Đệ Tứ), và đã lưu lại trong tôi rất nhiều kỷ niệm vui buồn của tuổi học trò. Không bao giờ tôi quên được những bỡ ngỡ, bối rối và hoang mang, cũng như những nhọc nhằn và buồn chán trong thuở ban đầu khi vào học tại trường này. Những khó khăn tôi gặp phải trong việc học tập lúc bấy giờ, chủ yếu là do trình độ Việt ngữ tôi kém, lắm lúc đã khiến tôi nản lòng đến gần như tuyệt vọng, muốn bỏ học luôn! Nhưng nhờ ý chí cương quyết và tinh thần cầu tiến, bên cạnh sự khuyến khích, hướng dẫn và giúp đỡ tận tình của các giáo sư, tôi dần dần mới khắc phục được những khó khăn đó. Có thể nói, trường đã truyền đạt cho tôi rất nhiều tri thức giá trị và cần thiết trong việc học tập; dạy dỗ tôi những phép tắc và luân lý của đạo làm người; rèn luyện tôi sức nhẫn nại và chịu đựng trong lúc khó khăn; hun đúc tôi tinh thần phấn đấu và không lùi bước trước nghịch cảnh ngang trái… nhờ đó đã giúp ích rất nhiều cho tôi trên con đường học vấn, cũng như trong việc tu thân trong đời.

         Bình tâm mà nói, vì bị chi phối bởi tình cảm riêng tư, tôi không tránh khỏi đã sử dụng rất nhiều từ ngữ hoa mỹ một cách chủ quan và thiên vị để suy tôn ngôi trường thân yêu của mình. Thật ra, trường tôi, với sỹ số ít ỏi và cơ sở vật chất khiêm tốn, nếu không muốn nói là thiếu thốn, cũng chỉ là một trường làng nhỏ, thô sơ và tọa lạc tại một thị trấn hẻo lánh và nghèo nàn. Tuy vậy, tôi lúc nào cũng hãnh diện về trường mình, cho dù không được lý tưởng về điều kiện vật chất, nhưng nhờ sự tận tụy, hy sinh của Ban Giám Hiệu, lòng nhiệt tình, hăng say của Ban Giảng Huấn, tinh thần hiếu học và ý chí cầu tiến bền bỉ của các bạn học sinh, nên trường đã đào tạo được rất nhiều nhân tài cho thị trấn Sông Mao nhỏ bé và kém mở mang này. Từ trong đáy lòng, tôi luôn luôn tin rằng, Trường Trung Học Đa Minh của tôi thật sự không thua kém bất cứ ngôi trường nào khác trong cả nước!

Gió mưa mưa gió một chặng đường …

         Tôi sinh ra và lớn lên trong thời buổi loạn ly, đất nước nhiễu nhương vì binh lửa triền miên. Quê hương ta vật vã dưới sự giày vò xâu xé của các thế lực thù nghịch trong và ngoài nước đầy tham vọng, dân tình điêu đứng, khổ cực dưới hai tròng thực dân và phong kiến. Nhân dân ta, từ miền quê đến thành thị, quằn quại trong cảnh dầu sôi lửa bỏng, hàng ngày bị răn đe, hăm he, hạch sách  quấy rối không ngừng, có khi còn phải chịu đựng sự đàn áp, khủng bố, đánh đập, đày đọa và chém giết vô cớ trong cuộc sống, tang thương, bất hạnh có thể đến với mọi cửa mọi nhà bất cứ thời điểm nào! Gia đình tôi từ lâu cư ngụ tại Móng Cái, một thành phố nhỏ của Tỉnh Hải Ninh (Bắc Việt), sống bằng nghề tiểu thương, nhà không quyền quý và cũng không ai khoa bảng, cuộc sống chật vật nhưng vẫn còn được yên ổn. Năm 1954, sau khi Hiệp Định Đình Chiến được ký kết tại Genève để chia đôi đất nước ở vi tuyến 17, gia đình tôi, cũng như bao gia đình bất hạnh khác, đã bỏ lại quê cha đất tổ, ruộng vườn nhà cửa, di cư vào Nam, trải qua một thời gian dài lưu lạc, nay đây mai đó, và sống trong một hoàn cảnh thiếu thốn, bấp bênh và kham khổ. Lúc đó, tôi tuy còn quá nhỏ chưa thấm thía được sự cay đắng và vất vả của cuộc sống mà gia đình mình đang vấp phải, nhưng vẫn biết tuổi thiếu thời của tôi, ít niềm vui và vắng nụ cười!

         Trong hành trình gian truân và đầy thử thách để mưu tìm một cuộc sống mới ở đất phương Nam, gia đình tôi, cùng với nhiều gia đình di cư khác, đã dừng chân lại tại thị trấn Sông Mao. Cha mẹ tôi, trong thuở ban đầu, đã phải một nắng hai sương, đầu tắt mặt tối, làm việc miệt mài, đồng thời còn phải chịu đựng, chấp nhận và đương đầu với mọi khó khăn và trở ngại để mong sớm  ổn định để gây dựng lại một cuộc sống mới trên mảnh đất khô cằn này. Nào ngờ, chỉ một ước mong nhỏ nhoi của người dân, có được một cuộc sống hòa bình yên vui, cũng xa tầm tay! Thời cuộc càng ngày càng trở nên căng thẳng, đe dọa chiến tranh như bóng với hình theo sau. Nền hòa bình, vốn mong manh, lâm trong tình trạng hấp hối, rồi như đê bị vỡ, đất nước một lần nữa lại đắm chìm trong khói lửa…

         Quãng đời học sinh của tôi gắn liền với sự tàn phá, chia lìa và chết chóc do chiến tranh mang lại: Đất nước điêu linh, kiệt quệ vì khói lửa tràn lan; thị thành, làng xá, ruộng vườn tan tác, hoang vắng vì bom đạn tàn phá; người dân long đong, khốn khổ, than khóc khôn nguôi trước bao thảm cảnh sinh ly tử biệt, thương tâm đoạn trường. Đất nước thân yêu của ta đâu đâu cũng là máu đổ và nước mắt! Tình đồng bào, nghĩa anh em hoàn toàn bị lãng quên trong cảnh nồi da xáo thịt này! Trong thời gian đi học, tôi đã chứng kiến, vì nhu cầu chiến trường, nhiều vị giáo sư kính yêu của tôi đã buộc phải dở dang nghề giáo, bỏ học trò, xa mái trường, ra đi theo tiếng gọi của núi sông. Một số bạn học của tôi cũng thế, mặc dầu còn trong tuổi hoa niên, đã phải xếp bút nghiên, thoát áo thư sinh, giã từ ngôi trường, người thân để lên đường đi nghĩa vụ. Các Thầy và Bạn tôi ra đi, mang theo bao lưu luyến, bịn rịn và khắc khoải trong lòng, bao thương nhớ, mong chờ của những người thân yêu và bao lời chúc phúc ân cần của bè bạn, để xông pha vào lửa đạn, phong sương dãi dầu trong trận mạc, mưa nắng dầm dãi vì trách nhiệm….Tôi nghẹn ngào và xót xa cho số phận hẩm hiu của những chàng trai hiên ngang trong thời loạn, cũng như thật đau lòng và thương tiếc cho các chiến sĩ phong sương nơi sa trường đã chẳng may nằm xuống, hay đã phải hy sinh một phần xương máu cho cuộc chiến huynh đệ tương tàn này! Những thực trạng đau lòng đó ngày xưa đã được các cụ Đặng Trần Côn và Đoàn Thị Điểm diễn dịch rất tài tình, qua những vần thơ bi thương ai oán, trong tác phẩm văn học lừng danh “Chinh Phụ Ngâm Khúc” :

                    “… Phong niểu niểu không xuy tử sĩ hồn,
                           Nguyệt mang mang tằng chiếu chinh phu mạo.
                           Chinh phu mạo, thùy đan thanh?
                           Tử sĩ hồn, thùy ai điếu? … ”
                                               (Đặng Trần Côn, bản chữ Hán).

                     “… Hồn tử sĩ gió ù ù thổi,
                           Mặt chinh phu trăng dõi dõi soi.
                           Chinh phu, tử sĩ mấy người,
                           Nào ai mạc mặt, nào ai gọi hồn?…”
                                              (Đoàn Thị Điểm, bản dịch chữ Nôm).

         Chúng ta hãy thử nhìn lại con đường gian nguy và đầy thử thách, cũng là con đường nhuộm đầy máu đào, mồ hôi và nước mắt, mà những người chinh chiến đã phải chấp nhận để đi qua: Từ khi “Nào những kẻ mắc vào khóa lính, bỏ cửa nhà gồng gánh việc quan”…, để rồi “Buổi chiến trận mạng người như rác”, “Bãi sa trường thịt nát máu trôi”… Đất nước đầy lửa khói, “Chàng tuổi trẻ vốn dòng hào kiệt”, khoắc áo chinh y, dấn thân vì đại nghĩa, truân chuyên gian khổ, vì nước quên nhà, nhưng kết cuộc có thể rất khác nhau: Có người “Gió mưa thét rống đùng đùng, dãi thây trăm họ làm công một mình”, trở về công thành danh toại, quyền cao chức trọng, đai vàng hốt ngọc, ăn trên ngồi trước, sống cảnh vinh hiển cao sang! Có người nằm gai nếm mật, lội suối trèo non, ý chí sắt đá, can trường trong chiến thắng, góp công lẫy lừng vào sự nghiệp giữ nước vĩ đại của dân tộc, sử xanh lưu truyền vạn thế, danh thơm ngàn năm không nhòa; nhưng cũng trường hợp này, có người lại trở về tay không, những năm tháng cúc cung tận tụy, một thời hãn mã, vào sanh ra tử, chẳng ai để ý và cũng không được đền bù! Có người vì dân vì nước, chiến đấu anh dũng, oanh liệt xả thân, trở về da ngựa bọc thây, hay hòm gỗ gài hoa, một thời cung kiếm ngang dọc tiêu tan như mây như khói! Có người ngày xưa hằng quen gào thét, oai phong lẫm liệt, kiêu hùng dũng cảm, vẫy vùng trong lửa đạn, lập nhiều chiến công hiển hách, làm quân thù hoảng hồn khiếp sợ, nhưng lại trở về thân tàn ma dại, lăn lóc, lê la những tháng ngày hư hao tủi nhục! Có người trí dũng song toàn, mưu lược xuất chúng, bài binh bố trận, vang tiếng một thời, nhưng lại sa cơ thất thế, bị giam cầm xiềng xích, hành hạ đọa đày, đói khổ triền miên, chôn vùi chí trai nơi lao tù ngục tối! Có người như hiệp khách Kinh Kha, son sắt một lòng, nhưng lại “Tráng sĩ nhất khứ hề bất phục hoàn! ” [Dũng sĩ người đi chẳng trở về!], ngã gục trước lằn đạn, anh dũng đền nợ nước, thân xác tiêu mòn cùng cỏ cây, không bao giờ trở về! Thảm trạng bi hùng, “Bơ vơ góc bể chân trời, nắm xương vô chủ biết vùi nơi nao?”, đã được kể lể bằng tiếng khóc não nề, bằng tiếng hờn oán thảm thiết trong tuyệt phẩm “Văn Chiêu Hồn” của nhà thơ thiên tài Nguyễn Du:

                     “… Trời thăm thẳm mưa gào gió thét,
                           Khí âm huyền mờ mịt trước sau,
                           Bao năm xương trắng dãi dầu,
                           Nào đâu điếu tế, nào đâu chung thường?…”

         Tự cổ chí kim, đâu đâu cũng thế, chiến tranh luôn luôn là một hiểm họa, một tai nạn của loài người! Loài người không muốn chiến tranh, muốn bỏ chiến tranh, nhưng khắc nghiệt thay, chiến tranh lại không muốn bỏ loài người! Bản chất tàn khốc, dã man của chiến tranh, sự hy sinh, chịu đựng bất đắc dĩ của hầu hết chinh nhân nơi tiền tuyến và gia đình của họ ở hậu phương. Cảnh tang thương, hiểm nghèo của chiến trường, nơi “Nhất chiến công thành vạn cốt khô”, đã được đại thi hào Lý Bạch thời Đường phác họa một cách sinh động qua bài “Quan San Nguyệt” nổi tiếng: Nơi chiến tuyến, chinh nhân tử sinh trong gang tấc, mạng sống mong manh, chẳng khác chi hồng mao, bọt bèo; chinh phu ủ dột, hốc hác và buồn khổ vì nhớ quê mòn mỏi, nhưng ngày về chỉ có trong chiêm bao; chinh phụ trằn trọc, than thở khôn nguôi suốt đêm thâu, lắng lo cho chồng chinh chiến gian nan ngoài chân mây xa xăm mịt mờ…

                       “… Do lai chinh chiến địa,
                             Bất kiến hữu nhân hoàn.
                             Thú khách vọng biên ấp,
                             Tư quy đa khổ nhan.
                             Cao lâu đương thử dạ,
                             Thán tức vị ưng nhàn”.

Phần dịch:      “…  Xưa nay ngoài chiến địa,
                             Chẳng thấy một ai toàn!
                             Khách thú nhìn biên cảnh,
                             Nhớ nhà buồn chứa chan.
                             Lầu cao đương buổi ấy,
                             Khuê phụ ngậm ngùi than!”

         Chúng ta đều biết, chiến tranh ngoài việc gây tang tóc cho sinh linh, cũng như tàn phá, hủy hoại, tiêu hao tài nguyên quốc gia ra, đâu phải chỉ ảnh hưởng có chinh phu chinh phụ? Trái lại, chiến tranh còn ảnh hưởng đến tất cả mọi người dân trong nước: già, trẻ, trai, gái, lớn, nhỏ đều chung một số phận! Thật vậy, chiến tranh đã rút ngắn biết bao tuổi xanh của những đóa hoa đang dệt mộng; chiến tranh làm tan vỡ bao mối tình đẹp như bài thơ; chiến tranh gây chia ly cho những cặp uyên ương cá nước; chiến tranh lan tràn tiếng khóc của những con cò lặn lội ở bờ sông; chiến tranh mang nhung nhớ cho hậu phương tiền tuyến; chiến tranh còn biến những lời thề non nguyện nước trở thành hư không! Chiến tranh tràn ngập nước mắt đau thương của cha mẹ khóc con, con khóc bố, chiến tranh lại gảy thiên “Bạc Mệnh” cho má hồng nhan sắc, đương mặn nồng bỗng hóa người vị vong! Chiến tranh không những chất chứa tang thương, thù hằn lên những người chung một nòi giống, chiến tranh mà còn gieo rắc tai ương, bất hạnh cho những con thơ vô tội, chưa trưởng thành đã mất người trông nom! Chiến tranh tàn phá, tan hoang bao cửa nhà ruộng đất và chính chiến tranh đã khiến những người hiền hậu, bàn tay nhuốm máu anh em! Tóm lại, tội ác chiến tranh, ta kể sao cho xiết! Chính nhà thơ kiêm nhà soạn kịch thiên tài của nước Anh ở thế kỷ XVI-XVII, Sir William Shakespeare, trong kịch bản Henry VI, King of England của ông, cũng viết lên hàng chữ khiển trách chiến tranh rất gay gắt, nặng nề: “O, War! Thou son of hell”! [Ôi, Chiến tranh! mi là tên đáng nguyền rủa]!.

         Tháng Tư năm 1975, một khúc quanh lịch sử quan trọng của dân tộc Việt Nam, cuộc chiến Nam Bắc, thảm khốc, dai dẳng và tai hại rồi cũng đến màn kết thúc! Một lần nữa, cánh chim hòa bình lại bay trở về với đất nước thân yêu! Kể từ đó, quân dân máu ngưng đổ, chiến địa không còn tiếng súng, nhưng tình trạng người dân hoảng hốt di tản chạy loạn vẫn tiếp diễn… Là một nạn nhân chiến tranh và cũng là một nhân chứng bất đắc dĩ trong lịch sử Việt Nam cận đại, tôi sững sờ và bàng hoàng chứng kiến miền Nam yêu dấu đổi đời trong cơn hỗn loạn, lòng tôi xót xa và ray rứt với cảm giác tê tái, buồn phiền và nghi ngại trước biến cố lịch sử vô cùng lớn xảy đến cho mảnh đất đáng thương này, nhưng bên cạnh đó, trong thâm tâm, tôi vẫn tự an ủi, lịch sử đất nước đã sang trang, quê hương thân yêu của ta từ nay tàn lửa khói, không còn nữa cảnh khủng bố, chém giết lẫn nhau, thảm kịch cốt nhục tương tàn được kết thúc; không còn nữa cảnh tàn phá, hủy hoại của chiến tranh, hòa bình yên vui được vãn hồi. Quê hương ta đất lành chim đậu, từ nay sẽ được tận hưởng cảnh thanh bình an lạc, dân ta bỏ khí giới, đồng lòng chung sức để cùng nhau phát triển quốc gia. Hai miền Nam Bắc, xa cách nhau 21 năm dài, nay được trở về với lòng mẹ Việt Nam…

         Thành thật mà nói, cá nhân tôi rất đồng cảm với quan điểm của ông Benjamin Franklin, một chính trị gia lỗi lạc của Hoa Kỳ, trong “Lá Thư Gởi Quiney”, có nhấn mạnh: “Không bao giờ có một chiến tranh tốt đẹp hoặc một hòa bình xấu xa cả”, [There never was a good war or a bad peace]. Đúng thế, hòa bình không bao giờ là xấu cả, vì hòa bình chính là niềm mong mỏi, trông chờ của người dân, chỉ có hòa bình mới là cần thiết để đảm bảo hạnh phúc, ấm no, yên vui cho toàn dân, chứ không phải những khẩu hiệu đấu tranh vu vơ, những tiểu xảo tuyên truyền không thiết thực! Những ai còn tiếc rẻ chiến tranh đã chấm dứt một cách đột ngột, cũng chỉ là một thiểu số người có quan niệm “Tranh đấu là niềm vui”, vẫn dự tính theo đuổi “Phú quý hiểm trung cầu” [Tìm sang giàu nơi hiểm nghèo], xem chiến tranh như một phương tiện để thỏa chí bình sanh, để tiến thân, để thực hiện con đường “công danh” của mình, hoặc là những người đã từng được nhiều lợi ích to lớn do cuộc chiến mang lại. Chiến tranh, nếu có lợi, cũng chỉ có lợi cho những ai có uy quyền, người được hưởng nhiều bổng lộc quốc gia, nắm vận nước trong tay! Chiến tranh đối với đám dân đen vô tội, ngoài nhà tan cửa nát ra, mạng sống của họ cũng rẻ mạt, chẳng khác gì như con giun, con kiến; ngay cả những người lính thuộc cấp, cũng chỉ là những con chốt trong bàn cờ, phải hy sinh bất đắc dĩ, có khi còn không cần thiết. Sống chết của họ nằm trong tay thượng cấp, mà thượng cấp có đẻ ra họ đâu mà biết quý mạng sống của họ!
         Dầu vậy, vì mang một ý nghĩa thiêng liêng cao cả, người dân vẫn sẵn sàng chấp nhận đổ máu, cam tâm hy sinh tất cả, tài sản, mạng sống của mình, nếu cần, để phụng sự cho đại nghĩa dân tộc, như trong trường hợp kháng chiến chống ngoại xâm, hay trong cuộc đấu tranh cho sự sống còn của đất nước, giống nòi!

         Nhìn lại cuộc chiến kéo dài hơn 30 năm nơi quê mẹ, không những đã gây biết bao tổn thất về nhân mạng và vật chất cho cả hai miền Nam Bắc, mà còn gieo rắc sâu rộng mối hận thù và hiềm khích giữa những phe tham chiến. Đối với quê hương xứ sở, chiến tranh, bất kể bên nào thắng thua, luôn luôn đồng nghĩa với sự tàn phá, chết chóc và vô nhân, là một thảm họa to lớn cho cả một dân tộc! Đối với người dân trong nước, chiến tranh còn là nỗi đau buồn, mất mát, tang hận triền miên bất tận! Những cuộc xung đột vừa qua có một chiến tuyến hết sức phức tạp, đan xen lẫn lộn lý tưởng chống thực dân, đòi chủ quyền, chống ngoại xâm, đòi độc lập, chống nô lệ, đòi tự do, chống độc tài, đòi dân chủ…. Bao oan khiên xảy ra giữa con người và con người, giữa đồng bào ruột thịt với nhau, có khi ngay cả trong gia đình máu mủ, cha con anh em đối mặt nhau, chỉa họng súng trên bãi chiến trường. Sau cuộc chiến, đáng nhẽ toàn dân Việt Nam phải vui mừng vì đất nước đã được hòa bình, thống nhất, nhưng lòng người lại thêm phân hóa, bị tù đày, cải tạo, mất tài sản, bị tước nghề nghiệp…. Những oan khiên giết nhau trong chiến trường chưa phai mầu thì lại tiếp nối những oan khiên hậu chiến, hành hạ nhau, phá nhau, chửi nhau để đáng nhẽ là tiếng cười vui mừng lại là tiếng gào thét giận dữ. Tóm lại, sự thật phũ phàng đã cho thấy, cõi đời quả là một bể khổ, dù chiến tranh hay hòa bình, người dân cũng đều phải trả bằng một giá cả, có khác nhau chăng cũng chỉ là phải trả ít hay nhiều mà thôi!          
         Tôi nghĩ ước gì những người ở “thế thượng phong”  hiểu được như nhà sư triết gia Roger Bacon của nước Anh, “Trả thù thì mình chẳng khác nào như kẻ thù mình, tha thứ cho họ mới là lối xử cao thượng” [En se vengeant, on se rend égal à son ennemi; en lui pardonnant, on se montre supérieur]; hoặc ít ra cũng hành sự như Ngài Marcus Aurelius, [Hoàng Đế của Đế Quốc Rome (trị vì từ năm 161-180 A.D.) và còn là một triết gia trường phái Stoic]: “Cách trả thù hay nhất là không làm như kẻ hung bạo” [La meilleure manière de se venger, c’est de ne pas se rendre semblable aux méchants]. Tiếc rằng họ đều không làm được như vậy!

         Nhận thức thực trạng đau lòng trước mắt, tôi mới hiểu được chuyện xóa bỏ hận thù, hòa hợp hòa giải thật không phải là dễ, vì lịch sử đã chứng minh, hòa hợp không tiến tới hòa giải được. Hãy nhìn những phong trào liên minh chính trị và ngay cả Chính Phủ Liên Hiệp do các chính đảng, tôn giáo, đoàn thể hiệp thương thành lập trong thập niên 50 của thế kỷ trước, để đáp ứng hiện tình đất nước lúc bấy giờ, đều thất bại và tan vỡ sau một thời gian ngắn hoạt động là sẽ rõ! Nay, đất nước tuy đã hòa bình thống nhất, tạo nên môi trường thuận lợi cho công việc hòa hợp dân tộc, nhưng xã hội lại mang nặng thù hận, lòng dân ly tán, dân tình xôn xao, hoang mang, đâu thấy có bổ ích gì cho công việc hòa giải? Ngược lại, nhiều nhà chính trị có kinh nghiệm thương nghị còn cho biết: “Chỉ có hòa giải mới tạo điều kiện tốt để dẫn tới hòa hợp được”, nhưng muốn có hòa giải, đòi hỏi mọi người phải đối xử bình đẳng, khách quan với quá khứ, có thiện chí sửa đổi và có thái độ thỏa hiệp; ngoài ra, còn phải “Ngôn hành nhất trí” [Lời nói đi đôi với hành động], tạo lòng tin tưởng, tin cậy lẫn nhau, tránh khẩu hiệu tuyên truyền, như trong trường hợp “Lá Thư Gởi Tổng Thống Tưởng Kinh Quốc của Trung Hoa Dân Quốc”, do một cán bộ lão thành của Đảng Cộng Sản Trung Hoa, ông Liêu Thừa Chí đã viết, mặc dầu trong thư văn chương lai láng, lời nói hoa mỹ, chứa chan tình người, tình anh em cốt nhục, nào là “… Độ tận kiếp ba huynh đệ tại, tương phùng nhất tiếu mẫn ân thù…” […Trải bao ngang trái, anh em còn đó, gặp mặt vui cười, ân oán bỏ qua…], gây xúc động người đọc, nhưng tiếc vì “Ngôn hành bất nhất”, chỉ nói mà không hành động, không tạo được sự tin cậy cần thiết, nên chẳng đem lại được kết quả gì! Thực ra, chúng ta đều nghĩ như Dr. Samuel Johnson, nhà thơ kiêm nhà phê bình lừng danh của nước Anh, “Đời sống không thể tồn tại trong xã hội trừ phi có sự nhường nhịn lẫn nhau” [Life cannot subsist in society but by reciprocal concessions]; và cũng đồng ý với lời nói của Bác sĩ Tôn Dật Tiên, (nhà cách mạng kỳ cựu của Trung Quốc, người đã lãnh đạo nhân dân Trung Hoa lật đổ triều đình Mãn Thanh năm 1911), “Tri nan hành dị” [Việc xem ra khó nhưng thực hành rồi sẽ thấy dễ]. Công việc hòa hợp hòa giải tuy khó khăn, nếu có thiện chí và quyết tâm, thì cũng có thể thực hiện được một cách dễ dàng thôi. Cái quan trọng là ở tấm lòng! Nhưng, bao năm chém giết lẫn nhau, hận thù chồng chất, mâu thuẫn tràn đầy, tuy cuộc chiến đẫm máu dai dẳng này nay đã chấm dứt, nhưng lòng người vẫn còn giao động nhiều, kẻ thắng huênh hoang tự đắc, người thua uất hận tủi nhục, nếu không phải “trí”, “dũng” hơn người, ai mà có quyết tâm? ai lại muốn thỏa thuận? và ai chịu tin ai?

         Tình trạng bế tắc này, trước đây cũng thấy ở Liên Sô, đã bị đại văn hào Nga, Ông Leo Nikolaevich Tolstoy, chế nhạo bằng những lời mỉa mai chua chát, nghe rơi nước mắt! “Tất cả những xấu xa đem lại từ sự hận thù đất nước là do cái nguyên nhân của câu dối trá thô bỉ này: Tình yêu tổ quốc!”  [Tous les maux provenant des haines nationales sont causés par ce grossier mensonge: L’amour de la patrie!].

         Là một thường dân, một kẻ bàng quan, một người đứng ngoài vòng chiến, hay nói đúng hơn, một cá nhân chưa từng tham gia, hay có liên hệ trực tiếp gì trong cuộc chiến vừa qua, tôi xót xa, đau lòng mỗi khi hồi tưởng những thảm trạng anh em chém giết, thôn tính nhau trong quá khứ; và không khỏi bâng khuâng, lo ngại trước viễn ảnh không lạc quan của hiện tình đất nước do hận thù hậu chiến mang lại….Tôi không cần và cũng chẳng muốn biết các anh thuộc chiến tuyến nào?, thuộc quốc gia gì?, các anh trung thành với ai?, phản bội ai? Tôi cũng không cần biết các anh là người chiến thắng hay là kẻ bại trận! Các anh quan niệm chính nghĩa hay không chính nghĩa khác nhau ra sao? Tôi chỉ muốn được nói lên đôi lời phế phủ: Hàng triệu quân dân hai miền tử thương trong cuộc chiến vừa qua, hàng chục triệu người đã và đang bị thế hệ chà đạp, bị bôi nhọ, bị tổn thương, đều là con người, đều là con cháu của mẹ Việt Nam cả!!!

         Đối với những người đã khuất, chết là hết, dù chết vinh hay nhục, chết thản nhiên hay tức tưởi, chết nơi sa trường hay hậu tuyến… nay họ đều trong lòng đất mẹ, vĩnh viễn yên nằm nơi chín suối, an giấc ngủ ngàn thu! Có để lại chăng cũng chỉ là những giọt nước mắt tiếc thương của người nhà, bạn bè, hay thân thuộc. Với sự vô tình của ngày tháng, họ sẽ dần dần bị đối xử lãnh đạm rồi lãng quên trong trí nhớ của mọi người! Tuy nhiên, những cá nhân nằm xuống này, nếu sống khôn thác thiêng, có lẽ cũng nghĩ như học giả Lã Khôn, “Tử bất túc bi, khả bi thị tử nhi vô bổ”  [Cái chết không đáng buồn, chỉ buồn là chết không bổ ích gì được cho đời mà thôi]. Đối với những người còn sống, tìm đâu ra những bậc đại trí, có “tâm”, có “hồn”, khôn ngoan, bao dung, không kiêu căng tự đại, cũng không mặc cảm tự ty, biết nhìn xa trông rộng, biết thương đồng loại, biết quên thù hằn, biết quan tâm đến tiền đồ dân tộc, biết quyền lợi quốc gia là trên hết?

         Đức Khổng Tử viết: “Ký vãng bất cấu” [Việc đã qua chớ trách cứ], hay ông Robert Browning, một thi sĩ trứ danh của nước Anh, cũng đã từng nói: “Good, to forgive; best, to forget” [Tha thứ đã là tốt, quên đi còn tốt hơn], nhưng không phải ai cũng biết làm theo những gì mà các bậc hiền triết tiền nhân đã dạy!

         Nay, đất nước thống nhất trong điêu tàn, người dân đón nhận hòa bình lúc kiệt quệ, rút kinh nghiệm đau thương của cuộc chiến vừa qua, theo tôi, thân phận một nước nhược tiểu, nghèo nàn, phong kiến, lạc hậu là mồi ngon cho nước mạnh, là nguyên nhân dẫn đến bị xâm lăng, bị tàn phá, bị đô hộ, bị nô lệ, bị lợi dụng, bị bỏ rơi…! Bất cứ quốc gia nào muốn được độc lập, tự chủ thực sự, lãnh thổ muốn được nguyên vẹn, không ai dòm ngó, hòa bình muốn được lâu dài, bền vững, ngoài tinh thần yêu nước, lòng quả cảm, hy sinh bất khuất của người dân ra, còn cần sự hậu thuẫn của một nền kinh tế lớn mạnh của quốc gia đó. Đối với chúng ta, công việc trước mắt sau chiến tranh không gì quan trọng và thiết thực bằng tích cực tranh thụ, để quy tụ, đoàn kết mọi tầng lớp nhân dân, để tập trung mọi nỗ lực xây dựng và phát triển một nền kinh tế vững mạnh trong nước, có sức sản xuất cao, có kỹ thuật tân tiến, có nền giáo dục phát triển, có khả năng tự lực cánh sinh trong khung cảnh mới của thế giới, theo những tấm gương thành công của người Nhật, Đức, Nam Hàn tái thiết và canh tân xứ sở họ sau cuộc chiến, để người dân ăn no mặc ấm, có đời sống vật chất, tinh thần phong phú, đầy đủ, đất nước văn minh, tiên tiến và giàu mạnh. Làm được như vậy, bất cứ ngoại bang nào, dù có nuôi dã tâm, cũng phải dè dặt và sẽ có thái độ nghiêm chỉnh, tôn trọng chủ quyền độc lập, lãnh thổ toàn vẹn của ta trên chính trường quốc tế. Tiếc rằng một số người đầu óc hẹp hòi, nông cạn, không biết “Một con én không làm được mùa xuân”, không hiểu được “Núi Thái Sơn không từ bỏ một cục đất nào nên mới được cao, sông bể không bỏ sót một dòng nước nhỏ nào nên mới được sâu” (Trích từ Chiến Quốc Sách), không nhận thức được ý nghĩa sâu sắc của câu ca dao “Bầu ơi thương lấy bí cùng, tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn”  và cũng không nắm được giá trị thực tiễn của câu “Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao”, vẫn chia rẽ, nghi kỵ, không hợp tác; vẫn mải mê tranh chấp ý thức hệ, vì không cùng lập trường chính trị mà thẳng tay bài xích, đàn áp, tiêu diệt nhau; vẫn cố chấp, nuôi hận thù, không chịu quên quá khứ; vẫn trọng tư lợi, không nhượng bộ nên không thể nối vòng tay lớn! Thử hỏi cứ như thế mãi có ích lợi gì cho quốc gia dân tộc? Làm sao “khép lại lịch sử“? Lấy gì “nhìn về tương lai“? Những mục tiêu ích quốc lợi dân dài lâu, quan trọng và cấp thiết kể trên e cũng chỉ là một màn ảo tưởng, một chuyện viển vông xa vời! Chúng ta nên biết, lịch sử vốn trung thực, nhưng lại bạc bẽo, vô tình, là tấm gương không ngần ngại sẽ chiếu lại y hệt những sự kiện đau lòng trong quá khứ, nếu chúng ta không học được những bài học đã trả giá bằng xương bằng máu trong bao nhiêu năm qua! Ngày nay, tuy đất nước đã hòa bình, thống nhất, nhưng tình hình quốc tế vẫn gay go, phức tạp, những tranh chấp về tài nguyên, đất đai, lợi ích kinh tế, sức ảnh hưởng… giữa các quốc gia xảy ra không ngừng. Dù muốn hay không, chúng ta cũng sẽ bị lôi kéo, liên can trong đó, không ít thì nhiều! Nếu cứ tự mãn với những thành quả “chiến thắng”, trầm kha trong “bệnh công thần”, hay cứ giận hờn về sự mất mát quyền lợi cá nhân hay đoàn thể, cứ diễn tiếp tuồng bi kịch “Huynh đệ huých tường”, lơ là, không cảnh giác, không hiểu “Cư an tư nguy” (Trích sách Tạ Truyện, thời Xuân Thu), [Sống trong hoàn cảnh an toàn, phải nghĩ tới chuyện bất trắc], không biết lợi dụng duyên may này để toàn dân hợp lực vươn lên, đốt thời gian để đuổi kịp các nước láng giềng trong vùng, hầu tăng cường tổng thể lực lượng quốc gia để có khả năng tự vệ hữu hiệu, có sức mạnh đối phó thích đáng với mọi đe dọa từ bên ngoài vào, nếu chẳng may xảy ra trong tương lai! Không biết làm như vậy, hay không làm được như vậy sẽ là một tai họa lớn cho quốc gia dân tộc! Đối với sự tranh giành, đối địch, căm thù “không đội trời chung” giữa các cá nhân, phe phái hiện tại, có người lạc quan cho rằng, thời gian sẽ là liều thuốc hữu hiệu để hóa giải những xung đột, những dị đồng đó, vì thời gian sẽ tác động làm lu mờ dần những hình ảnh tang thương, kinh hoàng của thời chinh chiến; sẽ làm phai nhạt những quá khứ mất mát, đau khổ trong cơn binh ngựa loạn lạc; sẽ giúp lắng đọng lại những dư âm thành bại vinh nhục của bao năm tháng hy sinh tuổi trẻ; sẽ xoa dịu vết thương lòng của ám ảnh “quốc phá gia vong”; sẽ dập tắt từ từ ngọn lửa giận hờn, óan ghét của bao hiềm khích, thù hằn; ngoài ra, thời gian sẽ buộc thế hệ trước lui về quá khứ, trở thành lịch sử, nhường chỗ cho thế hệ sau…! Lập luận này có thể đúng, nhưng thời gian quý như vàng như ngọc, mất đi không lấy lại được. Trong một thế giới tiến bộ không ngừng, thụ động, chần chừ, chờ đợi là lạc hậu, là thất bại và sẽ bị lịch sử văn minh loài người đào thải! Hôm nay, không thiếu gì những người tâm huyết có tinh thần báo quốc, có lẽ đều am hiểu phương châm Kentucky (Motto of Kentucky),“United, we stand, divided, we fall”,  [Đoàn kết thì sống, chia rẽ thì chết], là một chân lý vĩnh hằng, nhưng vì lập trường, chính kiến, đảng phái khác với đương thời, hoặc vì tự ái, sẽ từ chối không hợp tác, hoặc sự đóng góp của họ, nếu có, e cũng sẽ bị gạt ra ngoài, không được coi trọng!

         Buông xuôi theo sự nổi trôi của dòng chảy định mệnh dân tộc, thất vọng trước một đất nước phân hóa, đầy hận thù và kỳ thị trầm trọng, ngao ngán trong một hoàn cảnh xã hội hỗn độn, thay đổi thất thường, ủ rũ trong tâm tư bồn chồn thấp thỏm không yên và day dứt trong nỗi hoang mang dằng dai vô định, tôi cảm thấy con người tôi mệt mỏi, lạc lõng, bất lực và vô vọng! Ngoài việc cầu nguyện, xin Ơn Trên phù hộ cho non sống đất nước được mãi mãi hòa bình yên vui, người dân sẽ được tự do hạnh phúc lâu dài ra, tôi thấy con đường trước mắt chỉ còn lại, dù muốn hay không, là phải cất bước ra đi để tìm một chân trời mới cho riêng mình, mang cùng hành trang, một tâm trạng luyến lưu, bùi ngùi và xót xa của người bỏ xứ, kiên quyết lao mình vào mưa gió, bất chấp mọi thử thách, gian nan và nguy hiểm đang sẵn chờ…

         Tôi còn nhớ và sẽ không bao giờ quên “cái đêm hôm ấy”, một đêm hè oi bức, ngột ngạt của tháng 6 năm 1978, tôi bỏ lại tất cả, người thân, người quen, nghề nghiệp…và một quê hương đau khổ, ra đi trong hấp tấp, hoang mang và hỗn loạn. Chuyến đi không người tiễn đưa và cũng chẳng ai giã từ! Nhìn biển nước mênh mang, trời đất bao la, thuyền con bé nhỏ, tôi nhớ đến công cha nghĩa mẹ, sinh thành dưỡng dục, chưa hề đền đáp và thương mình bao năm đèn sách, một bầu nhiệt huyết, lại sanh bất phùng thời! Bước chân xuống thuyền, tôi xót xa, phiền muộn, hận uất, chán chường, bối rối và hổ thẹn lẫn lộn, cảm xúc dâng trào, nước mắt rưng rưng! Dẫn thân trong một hành trình gian nan nguy hiểm, mưa gió dồn dập, sóng nước vô tình, đường dài thiên lý, thuyền nhỏ lênh đênh; trước mắt là một tương lai mịt mờ, vô định và đầy bất trắc, sống chết không lường, tôi đinh ninh đó là một sự ra đi dứt khoát, đoạn tuyệt, một chuyến phiêu lưu vĩnh viễn, ngàn thu, bất luận thành bại ra sao, cũng chẳng có ngày trở về. Lúc ấy, tôi có cảm giác ruột tôi quặn thắt, tim tôi như cắt, tâm hồn tôi uất ức, tâm tư tôi nghẹn ngào, nên đã xót xa thì thầm với đất mẹ: “Quê Hương ơi vĩnh biệt, ta xa Người mãi mãi từ đây…”

         Ngay cả những câu thơ não lòng của thi sĩ Vũ Hoàng Chương, trong tác phẩm “Phương Xa”  sau đây, có lẽ cũng chỉ diễn tả và hình dung được phần nào tâm trạng buồn khổ của tôi lúc đó:

                       “… Lũ chúng ta lạc loài dăm bảy đứa,
                             Bị quê hương ruồng bỏ giống nòi khinh.
                             Bể vô tận sá gì phương hướng nữa,
                            Thuyền ơi thuyền theo gió hãy lênh đênh…”

         Tháng Giêng năm 1979, tôi đặt chân lên đất Mỹ với hai bàn tay trắng. Trước một hoàn cảnh xa lạ không quen, tôi tuy phấn chấn như con chim lạc đàn tìm được tổ mới, nhưng trong lòng vẫn tràn đầy nỗi âu lo và phiền muộn vì không biết ngày mai sẽ ra sao? Vốn mang nặng trong người lòng tự ái dân tộc, cũng như ý chí phấn đấu và tinh thần cầu tiến nơi đất khách, tôi không ngần ngại và sẵn sàng chấp nhận sự thử thách của cuộc đời! Sau khi trải qua giai đoạn bỡ ngỡ ban đầu trong quá trình hội nhập vào cuộc sống mới, tôi trở về với con đường học vấn. Được tiếp tục trau dồi kiến thức tại các trường đại học và thụ huấn liên tục tại các trung tâm y khoa, sau nhiều năm tháng cố gắng gian khổ, tôi đã trở thành một bác sĩ chuyên môn về Y Khoa Gia Đình (Family Practice) và Bệnh Lý (Pathology) tại Hoa Kỳ.

         Nhà tư tưởng hiện đại nổi tiếng của Nhật Bản, cũng là một danh nhân văn hóa thế giới, Ông Ikeda Taisaku, đã từng lập luận: “Cuộc sống bình dị làm người ta cảm thấy đời là bất hạnh, cuộc sống đầy bão táp mới làm người ta cảm thấy được ý nghĩa của sự sinh tồn”. Có lẽ vì không chí lớn, tôi vốn ưa thích có được một cuộc sống an nhàn, giản dị, không giao động nhiều để được an hưởng lạc thú “Thảnh thơi thơ túi rượu bầu”, nên không nghĩ cuộc sống bình dị là bất hạnh, nhưng tôi hoàn toàn đồng ý: Những ai đã trải qua một quá khứ đầy sóng gió, trong đường cùng, trong tình huống vô vọng, hay trong cơn sinh tử, vẫn không nao núng, vẫn giữ vững niềm tin cầu tồn, vẫn cương quyết tìm cho mình một lối thoát, một giải pháp thích đáng; những ai đã sống giữa ân và oán, vẫn giữ được thái độ công minh chính đại, biết cư xử theo lương tâm, theo nhân nghĩa, mới khả di gọi là hiểu được ý nghĩa và xứng đáng với giá trị của sự sinh tồn!

Một trời nhung nhớ, mượn ai tới đó gởi cho cùng!

         Thời gian như tên bay, năm tháng lặng lẽ trôi, hoa nở, hoa tàn, rồi hoa nở; hạ qua, thu tới, đông rồi lại xuân! thấm thoát tôi đã phiêu bạt nơi xứ người hơn ba thập niên. Đối với lịch sử vô hạn của loài người, ba mươi mấy năm chỉ là một khoảnh khắc, nhưng đối với cuộc sống hữu hạn của con người, ba mươi mấy năm quả là một thời gian lâu dài! Kinh qua bao bi hoan ly hợp trong cuộc sống và trải qua bao thăng trầm thành bại của đời người, được nương thân trong một mảnh đất tự do, dân chủ, sống trong một xã hội văn minh, tiên tiến, có một đời sống vật chất phong phú và đầy đủ, tôi hài lòng với cuộc sống hiện tại, nhưng trong thâm tâm, trong tiềm thức, lúc nào tôi cũng mang nặng một mối sầu man mác, vương vấn khó tả, một cảm giác cô đơn, lạc loài. Tôi biết, đó là tâm sự buồn của một người biệt xứ, xa quê hương mà không hẹn ngày trở lại, nên tâm tư lúc nào cũng ray rứt như “Dẫu lìa ngó ý, còn vương tơ lòng”. Ai cũng biết, cây có cội, nước có nguồn, chim có tổ và người có quê hương! Nhớ nước, nhớ quê là tình cảm thiêng liêng bộc phát rất tự nhiên của những ai xa xứ, những ai còn thiết tha với truyền thống, văn hóa, còn tự hào với lịch sử, dân tộc. Đọc câu thơ “Cành mai chếch mác càng thương, câu thơ tang tử giữa đường càng đau”, tôi thấm thía tâm trạng buồn khổ của người lưu lạc; Ngẫm câu Đường thi “Hồ mã tê Bắc phong, Việt điểu sào Nam chi” [Ngựa Hồ hí gió Bắc, chim Việt đậu cành Nam], tôi động lòng thương cảm cho thân phận lạc loài của người lữ thứ. Cầm thú còn như vậy, huống chi là người?

         Ông John Don Passos, tiểu thuyết gia nổi tiếng của Mỹ, đã từng nói: “Bạn có thể khiến mọi người rời bỏ quê hương họ, nhưng bạn không thể cướp mất quê hương trong trái tim họ”, quả là một nhận định tinh túy, chí tình và đầy kinh nghiệm sống!

         Tôi nhớ Sông Mao quê tôi lắm, vì Sông Mao đã lưu lại trong tôi một vòm trời kỷ niệm của thời thơ ấu, mặc dầu thị trấn này không phải là nơi tôi chôn nhau cắt rốn, nhưng vào Nam hồi còn quá nhỏ, tôi không ấn tượng gì về thành phố nhỏ Móng Cái, nơi tôi đã cất tiếng khóc đầu tiên chào đời! Vì thế, tôi lúc nào cũng dành một tình cảm ưu ái đặc biệt cho Sông Mao và tâm trí tôi luôn luôn nhìn nhận Sông Mao như một  “cố hương” yêu dấu thật sự, chứ không chỉ là một “tha hương” đơn thuần! Vì nợ sách đèn, ngày xưa, tôi bỏ thôn làng đến thành thị, nên xa cách Sông Mao khá lâu, nhưng hình ảnh quê nhà này không bao giờ phai nhòa theo năm tháng. Có thể nói, xa thì có xa, nhưng nhớ thì vẫn nhớ, hình bóng Sông Mao đã khắc sâu trong tiềm thức… Tôi nhớ những con đường đất gồ ghề, khấp khểnh, bùn lầy khó đi; nhớ những căn nhà lá lụp xụp, lơ thơ, những túp lều tranh xơ xác, lác đác bên đường; nhớ những cánh đồng khô khan không được phì nhiêu bát ngát; nhớ những con suối chỉ có nước vài tháng trong mùa; nhớ dãy núi chênh vênh hùng vĩ, cây mọc chi chít; nhớ xóm làng vắng lặng về đêm, ánh lửa chập chờn; nhớ chuỗi ngày nắng cháy, không mưa lại gió, cát bụi che lối; nhớ hoàng hôn tan chợ, màn đêm chưa trải, phố vắng bóng người! Tôi nhớ tuổi thơ lội nước lội đồng, hái me bắt dế; nhớ ngày lễ hội Phật Bà hàng năm, náo nhiệt tưng bừng; nhớ những buổi lang thang ngoài phố, vui đùa phá phách; nhớ tháng ngày cắp sách đi học, chưa biết ưu sầu; nhớ bà con hàng xóm, tối lửa tắt đèn có nhau; nhớ bạn hiền tri kỷ, quen thân từ thuở năm nào… và nhất là, nhớ trường mẹ Đa Minh yêu dấu! Ôi, quê hương tôi thơ mộng, tuyệt vời quá, non nước có duyên, cây cỏ hữu tình; dân làng tôi nghĩa tình nồng thắm lắm, đùm bọc có nhau, ngọt bùi san sẻ…, nhưng chỉ tiếc quê hương tôi lại xa tôi vời vợi, nên mình thường xuyên bứt rứt trong cảm nghĩ dây dưa “Nhớ quê mà chẳng thấy quê nơi nào ”!

           Đúng là:       Đất khách muôn trùng sao nhỏ hẹp,
                               Quê nhà một góc nhớ mênh mang !

         Tôi rất thích câu truyện thần thoại Hy Lạp, “Cái hộp của Pandore” (boîte de Pandore)***. Cái hộp ma này chứa đựng tất cả tai họa trong thế gian. Vì hiếu kỳ mở cái hộp để tai họa thoát ra, con người ta, do vậy, đã phải gánh chịu tất cả nhọc nhằn vất vả, nếm đủ trăm đắng nghìn cay, hứng nhận đau khổ triền miên, cam chịu mọi thảm thương, tang tóc không ngừng trong cuộc đời, tuy vậy, vẫn còn dựa vào cái còn lại trong đáy hộp, đó là L’ Espérence [Niềm Hy Vọng] để sống! Chính nhờ trong tim còn bốc cháy niềm hy vọng, con người ta mới không nản chí, không tuyệt vọng, vẫn còn nghị lực để tiếp tục phấn đấu, vẫn cương quyết “Trong cơn bĩ cực thái lai, giữ mình cho vẹn việc ai chớ sờn” ! Tôi cũng thế, tôi sống nhờ hy vọng, tin tưởng trời tối rồi trời sẽ sáng, cùng thông luân chuyển thường xuyên, đường đời tan hợp hợp tan cũng nhiều! Nên tuy sống xa xứ, tôi lúc nào cũng thiết tha tâm niệm: Trái đất vẫn tròn, quê cũ có ngày ta sẽ gặp nhau!!! 
   
         Vào một buổi chiều mùa Thu, thành phố San Francisco không nắng cũng không mưa, thời tiết lành lạnh. Da trời xanh ngắt một mầu, lồng lộng mây trôi, tạo nên bức tranh thiên nhiên lộng lẫy, hoành tráng và huyền diệu. Từng hồi gió biển thổi vi vút, những chiếc lá vàng khô rơi tơi tả, cuốn theo chiều gió, bay lất phất trên không, là đà trước gió…. Xác của hàng ngàn hàng vạn lá thu rụng ngập tràn lối đi trên những con đường có bóng cây trong thành phố. Tôi vốn biết, theo quy luật tự nhiên, sinh vật nào cũng vậy, có sống rồi sẽ có chết. Lá xanh non mọc, lá vàng héo rụng cũng là lẽ tất nhiên! Nhưng khi nhìn những chiếc lá vàng khô âm thầm trở về với cát bụi, nghe tiếng gió đưa rì rào của xác lá xa xa vọng về, phảng phất từng tràng những tiếng khóc lóc tiễn đưa, những lời  than thở luyến tiếc… tôi không khỏi ngậm ngùi và thầm trách thời gian sao lại khắc khe, vô tình đến thế? Khung trời đìu hiu, quạnh vắng, cảnh vật tiêu điều, ảm đạm, mang một cảm giác lạnh lẽo cô đơn, đã khơi gợi cho khách tha phương cầu thực như tôi, một nỗi buồn man mác khó tả, một mối sầu nhung nhớ vu vơ về cố quốc, về quê nguồn…

                                Lạnh lùng gió vượt biển Thu,
                                Hồn quê theo gió như vù vù bay…
                                        (Thi sĩ Tản Đà dịch từ “Thu Tịch Lữ Hoài” của Lý Bạch).

         Hôm đó, tôi một mình đi dạo trên bãi biển Ocean Beach nổi tiếng của San Francisco. Giữa lúc thong dong thả bộ men theo bờ biển, tôi đưa mắt nhìn sóng nước mênh mông vô cùng tận của Thái Bình Dương, nước chảy bao la như đổ từ trên trời xuống, tạo nên cảnh tượng thiên nhiên “sóng nước cùng mầu trời” thật ngoạn mục. Tôi sực nhớ đến một câu viết nổi tiếng của nhà văn Vương Bột, “Thu thủy cùng trường thiên nhất sắc” [Trời xanh thăm thẳm trùng mầu biển thu], phù hợp thật tuyệt vời trong thực cảnh này! Được trợ lực của những luồng gió thổi thật mạnh, từng đợt sóng khổng lồ, nhấp nhô, dồn dập, hung hăng như trong cơn thịnh nộ, cuồn cuộn hướng thẳng vào bờ, chẳng khác nào như “thiên quân vạn mã” đang cùng một lúc xông pha rầm rập ở ngoài chiến trận. Hiện trường trông thật khiếp sợ! Đợt sóng trước chưa tan đã bị đợt sóng sau lấn áp và cứ thế tiếp diễn mãi cho đến khi làn sóng tạt ngay vào bờ, tạo nhiều cột nước cao thấp, với vô số giọt nước to nhỏ, mang cùng mùi biển mặn, tung tóe khắp nơi. Sóng nước còn tràn lan lên bãi cát mịn với muôn ngàn muôn vạn bọt nước tinh khiết, lớn nhỏ không đều, óng ánh như ngọc trai, chẳng khác nào như phủ lên một lớp lụa ngà trên bãi cát, sáng lấp lánh dưới ánh nắng chiều tà. Trên không, nhiều đàn chim bé nhỏ, tuy thân hình mảnh mai, nhưng vẫn không khiếp sợ trước gió cuồng biển động, vẫn ngạo nghễ bay lượn du hí, líu la líu lô hòa nhịp với tiếng gió tiếng biển; trong khi một vài con hải âu, lớn hơn, cũng chẳng quản hiểm nguy, lúc thì bay bổng lên cao, lúc thì bay là xuống thấp, lúc thì bay vút qua đợt sóng… để kiếm mồi trên mặt biển. Trước cảnh trí hùng vĩ và kỳ diệu này, tôi thán phục sự mầu nhiệm của Tạo Hóa, cũng như tự ty cho hình hài bé nhỏ của con người với sự bao la của Vũ Trụ và thương cảm cho cuộc sống phù du vô thường của đời người trước sự vĩnh hằng của Trời Đất!  Bãi biển hôm ấy vắng vẻ ít người, có lẽ vì sóng lớn không an toàn cho người tắm biển. Xa xa, những cánh buồm của những du thuyền lớn nhỏ đang lắc lư, nhô lên, thụt xuống trước những làn sóng bạc đầu chảy thật nhanh, thật mạnh và liên tiếp! Xa hơn nữa, dáng dấp nhỏ xíu của những chiếc tàu hàng, tỏa lên những làn khói nhạt, di chuyển chầm chậm, đang vượt trùng dương…. Dưới đáy mắt, tôi trông thấy trùng trùng điệp điệp nhiều lớp mây trắng đang bay lơ lửng và treo lủng lẳng trên một vòm trời bao la xanh thẳm….Tôi liên tưởng, dưới chân những làn mây trắng dầy đặc xa xôi đó, ở bên kia bờ đại dương, có quê hương tôi nhớ, có người tôi thương! Đặt mình trong hoàn cảnh này, tôi mới cảm nhận được ý nghĩa sâu sắc, tình cảm dạt dào trong câu “Bạch vân thâm xứ thị ngô gia”  [Dưới làn mây trắng là nhà của ta] của Tể Tướng Địch Nhân Kiệt, một hiền thần nhà Đường, và cũng trong đáy lòng, tôi cảm giác có những tiếng thì thầm mang âm điệu quê hương, đang hòa nhịp với giòng tâm sự đầy tình cảm của nữ sĩ Hằng Phương, giãi bày trong hai câu thơ sau đây: 
                     
                               Ai về Cố Quận cho ta nhắn,
                               Gởi chút lòng thương nhớ núi sông…

         Trong một đêm đông tịch mịch, trăng sao mập mờ, gió lạnh hiu hắt, thành phố San Francisco bị lớp sương mù dầy đặc giăng phủ mịt mùng, lốm đốm có những tia sáng yếu ớt của những ngọn đèn đường, tạo một quang cảnh mờ mờ ảo ảo. Đường phố về đêm, không xe cộ, không khách bộ hành, mang vẻ đìu hiu, vắng lặng. Một mình trong đêm khuya, ta với ta ngồi bên song cửa, trên chiếc sofa độc nhất trong nhà, với tách café đen thơm phức trong tay, tôi say sưa trong những khúc nhạc du dương đậm đà tình cảm của một album mới…. Bỗng nghe một giọng hát êm đềm văng vẳng bên tai…

                     “Quê hương là chùm khế ngọt, cho con trèo hái mỗi ngày,
                       Quê hương là đường đi học, con về rợp bướm vàng bay.
                       Quê hương là con diều biếc, tuổi thơ con thả trên đồng,
                       Quê hương là con đò nhỏ, êm đềm khua nước ven sông.
                       Quê hương là cầu tre nhỏ, mẹ về nón lá nghiêng che,
                       Quê hương là đêm trăng tỏ, hoa cau rụng trắng ngoài thềm.
                       Quê hương mỗi người chỉ một, nhà là chỉ một mẹ thôi.
                       Quê hương nếu ai không nhớ, sẽ không lớn nổi thành người”…

         Tiếng ca đầm ấm, gợi cảm của bài hát trữ tình mang tên “Quê Hương” (nhạc Giáp Văn Thạch, thơ Đỗ Trung Quân) đã làm tôi vô cùng xúc động, đã khơi dậy trong tôi một nỗi niềm lai láng, miên man với đất mẹ. Những chùm khế ngọt, bướm vàng bay, cánh diều biếc, con đò nhỏ, khúc sông êm, chiếc cầu tre, đêm trăng tỏ, vành nón lá nghiêng che, hoa cau trắng ngoài thềm…trong bài hát là những hình ảnh tuyệt vời nói lên giá trị muôn đời, vượt thời gian của tình tự quê hương yêu dấu. Hơn nữa, tiếng nhạc còn tựa như những giọt nắng chiều ấm áp dễ chịu, như những tiếng lòng khao khát kêu gọi, trông chờ, như những lời nhắn nhủ, khuyên bảo âu yếm, thiết tha, như âm thanh truyền cảm mang ẩn ý trách móc thật khéo léo, nhẹ nhàng… đã làm rung động, tê tái trái tim của những người con xa xứ!. Ngoài ra, quan niệm quê hương và người mẹ chỉ có một cũng gây ấn tượng mạnh cho tôi. Rất đúng, rất có lý, quê hương cũng như người mẹ, ta chỉ có một và chỉ được có một mà thôi! Xa quê hương cũng như xa mẹ hiền, thử hỏi ai mà không tiếc không thương, không mơ không nhớ? Bài hát đầy cảm xúc này đã khiến tôi, một kẻ ly hương lưu lạc khắp muôn phương, đang mòn mỏi tháng ngày chốn giang hồ đất khách, mông lung nhớ đến quê cũ Sông Mao xa xôi, nhớ đến thành phố Sài Gòn thân quen của một thời thư sinh miệt mài với sách đèn. Niềm nhớ này như ngọn lửa cháy rừng rực trong đống than hồng của trái tim mỏi mòn cằn cỗi, tỏa ra hàng ngàn hàng triệu hạt tro, hạt bụi thâm tình, bay tản mát trong một khung trời thương nhớ đầy kỷ niệm! Suy tư đến đây, bỗng dưng tôi cảm thấy tim tôi xao xuyến, nao nao, hồn tôi ngẩn ngơ, thẫn thờ, tâm tư tôi dồn dập, tâm sự tôi dạt dào, nhưng biết chia sẻ cùng ai trong đêm sương mù giá lạnh?

         Đang miên man suy tư về quê hương xứ sở, đầu óc tôi tình cờ hiện lên hình ảnh của một người mà tôi đã quen thân một thời nơi thành phố Sài Gòn nắng ấm, giữa lúc đất nước thân yêu còn đang oằn oại đau khổ trong cơn binh đao khói lửa… Hình ảnh này mang cùng bao kỷ niệm tuyệt vời của những năm tháng cùng nhau dệt mộng vàng của tuổi trẻ khi vừa biết yêu, đã được tôi nâng niu, ấp ủ trong tim bao nhiêu tháng ngày và đã đưa ký ức tôi trở về bến nhớ thương bất tận của hai trái tim nồng cháy lúc tuổi còn xanh …

         Tôi còn nhớ, trong thời gian quen biết và gần gũi nhau, người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong lớp học Nhật Ngữ ngay từ lúc khởi đầu… Tôi vẫn không quên, trong những đêm trăng thanh gió mát, tôi với người, vai ngang vai, tay trong tay, âu yếm dìu nhau trên những nẻo phố hẹn hò lãng mạn, thơ mộng….Tôi quên sao được những nụ cười duyên dáng, dễ thương, những làn thu ba long lanh, gợi tình, những tiếng guốc lua thua, lao xao khua trên vỉa hè có bóng mát, người, với chiếc áo dài trắng thướt tha, với mái tóc thề óng ả thả gió lê thê, nghiêng nghiêng in bóng trên các mặt đường về chiều của một hôm Chủ Nhật đầy kỷ niệm….Tôi nhớ mãi, trước phút phân ly, trong đêm tạ từ để người trở về Phù Tang sau khi miền Nam đổi chủ, trong bộ quốc phục kimono lộng lẫy, sặc sỡ, người đã ân cần rót dâng tôi ba chén sake như một cử chỉ “tạ lỗi” của truyền thống Nhật. Tôi lẳng lặng cạn chén, biết nói năng gì trong đêm cuối cùng này? Người xót xa rơi lệ, tôi thì “rượu thấm ruột sầu sầu thêm sầu”, nghẹn ngào xúc động, nước mắt trong lòng! Thực ra, người có lỗi gì đâu? Mộng không tròn chẳng qua chỉ là sự trớ trêu của con Tạo, là ý Trời muốn vậy thôi! Tôi tuy thất vọng, biết rằng hai chúng ta sẽ không thể mãi mãi bên nhau, nhưng tôi vẫn hài lòng, hai chúng ta đã từng có nhau trong cuộc đời! Tôi không ngờ, tôi với người gặp nhau, quen nhau, thương nhau trong thời ly loạn, nhưng lại xa nhau, mất nhau, vĩnh biệt nhau khi đất nước thanh bình! Tôi tuy biết tình yêu không vĩnh viễn, nhưng vẫn muốn tìm vĩnh viễn trong tình yêu! Đối với tôi, không ai phụ lòng mà lời thề bay theo gió là một sự thật phũ phàng khó chấp nhận, xa nhau sẽ mất nhau trọn đời là một lối kết thúc tình cảm quá đau lòng; nhưng bất lực trước thực tại, vô phương giữ người lại cũng là một sự mất mát, một ân hận to lớn của tôi trong đời! Tôi không hiểu chuyện tôi với người, “Phận thủy có, phận chung sao chẳng có?”, nhưng tôi biết “Tình chỉ đẹp những khi còn dang dở”!

         Buổi tiễn đưa người về nước ở phi trường Tân Sơn Nhất, ngoài trời mưa to gió lớn, có lẽ Ông Xanh kia cũng thương cho hai kẻ vô phước, vô duyên, nhỏ giọt buồn trước phút phân kỳ, người ôm mối u sầu trên vẻ mặt, đôi mắt đầm đìa, nước mắt? hay nước mưa?… Tôi lủi thủi trở về, bơ vơ một mình với muôn vàn tâm sự…

                       “Người đi một nửa hồn tôi mất,
                        Một nửa hồn tôi bỗng dại khờ…” 
                                                   (Hàn Mạc Tử, “Những Giọt Lệ ”)  

         Giờ đây, tất cả còn lại chỉ là kỷ niệm!

Dù quê tôi sỏi đá, người ơi hãy trở về!:

         Nhà tranh đấu dân quyền lừng danh thế giới, cố Mục Sư Martin Luther King, Jr., đã từng tuyên bố một câu bất hủ làm chấn động lòng người, “I have a dream! ” [Tôi có một giấc mơ!]. Giấc mơ là động lực để phấn đấu, là nhựa sống trong cuộc đời, là niềm an ủi lúc nghịch cảnh và còn là tin yêu của con người! Trên thế gian này, có lẽ không ai không ấp ủ và nâng niu trong mình một giấc mộng cả! Có người còn nói thêm: “Có mộng là đẹp, sống chết mang theo!”, nhưng theo thiển ý tôi, giấc mộng thành sự thật còn đẹp hơn, còn trọn vẹn hơn nữa!

         Trời xanh không phụ lòng thành, vào đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, tình hình trong nước đã đổi thay, hoàn cảnh thực tế đã khiến “mộng hoàn hương” của những người ra đi năm xưa trở thành sự thật. Vì thế, một số người đã lũ lượt tìm đường trở về thăm quê, thăm mồ mả ông bà, thăm người nhà, thăm bè bạn và ngay cả về định cư, đầu tư, mậu dịch…. Riêng cá nhân tôi, tuy cũng rất muốn trở về để khuây khỏa phần nào lòng nhung nhớ quay quắt về cố quốc, nhưng vì bận bịu công việc học hành, mưu sinh và trách nhiệm gia đình, nên đã phải đợi thêm một thời gian khá dài mới toại nguyện, mới sắp xếp được thì giờ thuận tiện, gác hết mọi công việc dây dưa hàng ngày, thu thập hành trang, giã biệt người nhà, theo gót chân của làn sóng người “Vọng Hương”, lặn lội một mình, như “Kẻ đi muôn dặm một mình xa xăm”, trở về thăm quê Sông Mao!

         Lúc khăn gói lên đường, tôi mang theo một tâm trạng thật hăm hở, háo hức và xốn xang, vì những gì tôi hằng ao ước trông chờ bấy lâu nay đã thành sự thật, quê cũ xa xôi mà tôi bỏ lại năm xưa sắp gần gũi với tôi trở lại, người ly hương lầm lũi với kiếp sống quê người này đang tìm đường trở về, ôn lại những hương xưa của một thời kỷ niệm…. Vì vậy, tinh thần tôi lúc đó thật náo nức, khoan khoái và phấn khởi, không khác gì tâm trạng của Phan Sinh trong những câu thơ sau đây của “Truyện Phan Trần”:

                        … Nói thôi giục ngựa đăng trình,
                            Cỏ non lớp lớp, núi xanh tầng tầng,
                            Qua bãi bể, tiếp đường rừng,
                            Chim chào khách cũ, hoa mừng người quen…

        Ngày trở về, vẫn đường xưa lối cũ, tôi ghé lại một số làng thôn phố thị và đi qua nhiều đồng ruộng núi rừng… Tôi để ý những thành phố lớn nhỏ ngày nay đều đã đổi mới rất nhiều, dân cư đông đúc hơn, nhịp sống năng động hơn, khu  công nghiệp lớn nhiều hơn và ngoại mạo đô thị cũng hấp dẫn hơn với nhiều cao ốc, nhà lầu, biệt thự đồ sộ nguy nga, những khách sạn, phòng trà, nhà hàng trang hoàng lộng lẫy, các cơ quan mậu dịch, văn phòng xí nghiệp, công ty sản xuất trang bị tân tiến hiện đại, tọa lạc ở khắp mọi nơi. khu giải trí rộn ràng, náo nhiệt, khách chật như nêm, người đi đường, ăn mặc đủ mốt (la mode) đủ kiểu, chật ních như tăm bỏ ống, đường phố đông nghẹt đủ loại xe cộ vãng lai, khu chợ ồn ào, nhốn nháo, tấp nập, buôn bán sầm uất, nhộn nhàng, nhộn nhịp…. Quang cảnh tràn đầy sức sống! Nhưng bên cạnh đó, tôi cũng thấy có những hình ảnh đau thương tang tóc, làm tôi không khỏi thổn thức, xót xa trong lòng! Những bầy trẻ con bất hạnh, trong trạc tuổi đáng nhẽ còn đi học, những người tàn tật, yếu đuối, hoặc đui mù, hoặc mất chân cụt tay, di chuyển chậm chạp, nặng nề, đến xin ăn, xin tiền, hoặc bán những tấm vé số ở những nơi công cộng, hay những địa điểm đông khách du lịch, để cố bám lấy một sự sống tạm bợ và tủi nhục cho số phận hẩm hiu, đau khổ và đáng thương của mình qua sự bố thí của những tấm lòng nhân từ, những nghĩa cử giàu tình đồng loại; những người già cô độc xấu số, nghèo khổ khốn cùng, gầy gò hốc hác, trông chỉ da bọc xương, trong bộ quần áo rộng thùng thình, khâu vá chằng chịt, đi lom khom, lượm rác ở những lề đường góc chợ; những kẻ vô gia cư, mặt mũi bơ phờ, mồ hôi lam lũ, với gói “hành lý” đơn sơ sau lưng, lang thang một cách vô vọng những nơi đầu đường xó chợ; những xóm lao động nghèo, nhà như ổ chuột, chật chội, tối tăm, hôi hám thiếu vệ sinh, ruồi muỗi rác rưởi đầy các ngõ hẻm… Thôn quê tuy cũng có phần nào đổi mới, nhưng vẫn còn để lại dáng vẻ yên tĩnh, đơn điệu với lối sống mộc mạc, đạm bạc, thong thả, chậm chà chậm chạp! Đi trên xa lộ, sau những hàng cây, tôi thấy xa xa có những xóm nhà tôn, nhà gạch xinh xắn, lâu lâu mới có một vài chiếc ô tô, xe máy, xe đạp và người đi bộ qua lại trên những con đường đất đầy bụi bậm. Bên cạnh những cánh đồng bao la bát ngát, mùi lúa ngạt ngào, tôi nhìn thấy lác đác có những căn nhà lá đơn sơ, cũ kỹ, những túp lều ọp ẹp, bé nhỏ được dựng lên có lẽ để làm nơi nghỉ chân hay giải lao cho các nông dân trong lúc lao động. Rải rác trên những cánh đồng rộng thênh thang, những vườn cây ăn trái lớn nhỏ, tôi còn thấy, tốp năm tốp ba, nhiều nhà nông, già trẻ trai gái đều có, đang miệt mài, vất vả trong công việc trồng trọt dưới nắng trời chang chang…

        Đường về thăm quê, mặc dầu lộ trình xa xôi, quan san dặm trường, tôi may mắn đã có dịp quan sát và được tiếp xúc với những phong thổ nhân tình đặc thù ở những nơi khác nhau trên đường về. Tôi nhận thấy: Sau nhiều thập niên đất nước yên bình phát triển, nhất là với sự có mặt của đầu tư ngoại quốc, kinh tế trong nước đã có một bộ mặt mới. Hầu hết các thành phố ngày nay đã đổi hình thay dạng, muôn sắc muôn mầu, phồn hoa tráng lệ, yêu kiều quyến rũ. Một số người làm ăn thành đạt, giàu sang vinh hiển, có nhà cao xế hộp, có tiền rừng bạc bể, sống cuộc sống xa hoa hưởng thụ; song, cũng trong những thành phố này, còn rất nhiều người phải thắt lưng buộc bụng, khố rách áo ôm, nhọc nhằn khốn khổ, vất vả trăm chiều vì miếng cơm manh áo, nhưng quanh năm nghèo vẫn hoàn nghèo, thậm chí còn kiếm không đủ sống, bản thân, vợ con bị đói khát triền miên…. Quê hương ta, cũng như hầu hết các quốc gia đang phát triển khác trên thế giới với nền kinh tế thị trường tăng trưởng mạnh, không tránh khỏi gặp phải những vấn nạn nan giải của xã hội: Đó là sự chênh lệch giàu nghèo càng ngày càng trở nên trầm trọng, nếu không có giải pháp phòng chống tích cực và hữu hiệu, sẽ là nền móng gây sự bất hòa, bất mãn giữa các tầng lớp nhân dân trong nước. Ngoài ra, môi trường sinh sống bị ô nhiễm, hoàn cảnh địa dư bị phá hoại trầm trọng do hậu quả của kinh tế phát triển thiếu kế hoạch, cũng ảnh hưởng trực tiếp và sâu rộng đến vấn đề dân sinh rất nhiều! Trong khi đó, miền quê tuy cũng đang trên đà phát triển chung, cũng có sự đổi mới đáng kể, nhiều nơi đã có siêu thị, ngân hàng, các công trình xây cất quy mô và tiên tiến, cơ giới hóa nông nghiệp cũng đã và đang được áp dụng một cách rộng rãi, thay thế hầu như toàn bộ cường độ lao động của sức người và súc vật; tuyến đường giao thông cũng được khuếch trương thêm, viêc đi lại trở nên thuận tiện hơn nhiều; khá đông nhà cửa đã được trang bị tiện nghi cần thiết…. Những thứ đó đã làm thay đổi phần nào bộ mặt thực của các nông thôn trong nước ngày nay. Tuy nhiên, miền quê ta vẫn “Còn trời, còn nước, còn non; còn trăng, còn gió, hãy còn đấy đây”, vẫn cảnh trí như tranh vẽ, sông nước quanh co, đồi núi trập trùng, hoa thơm cỏ lạ, chim hót thông reo… phong cảnh nên thơ hữu tình. Đúng là giang sơn gấm vóc !!!
     
         Khi xe đi qua ngã ba Chợ Lầu-Hòa Thuận, rẽ vào con đường nhỏ quen thuộc để hướng về thị trấn Sông Mao, mặc dầu còn ở khá xa, tôi đã nhìn thấy vùng ngoại ô của quê cũ Sông Mao thân thương sau hơn 30 năm xa cách. Tuy trí óc tôi biết rất rõ đó là hiện thực, nhưng tôi vẫn ngỡ như là trong giấc mộng, trong thế giới tưởng tượng hay trong ký ức sống lại, lòng tôi nao nao nẩy sinh một cảm xúc mừng mừng tủi tủi, pha trộn với một cảm giác e dè, ngại ngùng khó tả. Khi đạp lên mảnh đất thân quen còn in những dấu chân kỷ niệm của một thời thơ ấu, còn văng vẳng bên tai những tiếng cười, tiếng khóc của một quá khứ tuổi trẻ trưởng thành trong sự nuôi nấng, đùm bọc và che chở của quê nhà êm ấm này, tôi ngỡ ngàng và xúc động đến nỗi nói chẳng nên lời! Quê tôi ngày nay, ngoại trừ một số đường đất chính đã được tráng nhựa, có thêm một số nhà cửa được sửa sang lại, hoặc được xây cất mới ra, vẫn còn giữ y nguyên hình thù của năm xưa: Phố xá yên tĩnh, vắng vẻ, xe cộ, người đi ít ỏi, nhà cửa xiêu vẹo, đổ nát, cảnh vật xơ xác, tiêu điều, những dấu vết tồi tàn, cũ kỹ, những hình ảnh lụp xụp, rách nát vẫn còn tồn tại như xưa. Tuy vậy, về mặt canh tác, nguồn thu nhập chính của dân địa phương, chính quyền đã xây cất xong hai đập nước Cà Giây và Đại Ninh quy mô, kiện toàn và hữu hiệu hóa hệ thống dẫn thủy nhập điền, nên việc cung cấp nước cho đồng ruộng đã hầu như được giải quyết, tạo điều kiện tốt cho việc phát triển nông nghiệp ở địa phương. Nếu làm việc cần cù và chăm chỉ, nhà nông có thể gặt hái được 3 vụ lúa trong năm, nhưng tiếc vì kỹ thuật trồng trọt lạc hậu, năng suất vẫn chưa được nâng cao đáng kể, mặc dù sản lượng có phần tăng trưởng! Về mặt công nghiệp, có lẽ vì thiếu sự chú ý, hướng dẫn và giúp đỡ của các cơ quan chức năng địa phương, thêm vào người dân lại nghèo, không vốn đầu tư, các cơ sở sản xuất, chế biến, gia công v.v… đều chưa được thiết lập. Về mặt thương nghiệp, các cửa hàng tiêu thụ rất hiếm, chỉ thấy tản mát một số quán nhỏ bán lẻ ngoài phiên chợ, tiệm ăn, nơi giải trí hầu như không có, nên ngành thương mại của thị trấn còn chưa được khả quan, vẫn còn sa sút nhiều, chưa hồi phục được quang cảnh bán buôn khá tấp nập của những năm tháng trước đây và rõ ràng đã bị các thị trấn lớn nhỏ lân cận vượt qua khá xa! Nhìn chung, sau 35 năm hòa bình phát triển, thị trấn Sông Mao, với khoảng 1.800 hộ và trên 10.000 nhân khẩu, đã có hệ thống điện nước và đường dây điện thoại phục vụ, đời sống được tiện nghi hơn và có phần sung túc hơn, điển hình nhất là những gia đình được sự trợ giúp của người thân ở nước ngoài; tuy nhiên, vẫn còn một số khá đông dân địa phương còn trong tình trạng nghèo nàn và túng thiếu, quần quật ngày đêm, làm việc không kiếm đủ ăn.

         Tôi mừng được trở về, tuy hành trình ngoài việc thăm quê cũ trường xưa ra, còn có phần gặp người thân, họp bạn, du lịch, tham quan v.v… nhưng thấy cuộc sống nghèo khổ, thiếu thốn của khá nhiều đồng hương, quang cảnh tiêu điều, tàn tạ của phố xá, tôi không tránh khỏi xót xa và thất vọng trong lòng! Ngẫm nghĩ câu “Vị lão mạc hoàn hương, hoàn hương tu đoạn trường” [Chưa già đừng về làng, về làng đau đứt tràng] cũng chí lý lắm, nó nói lên tâm trạng bùi ngùi, thương đau của lãng tử lúc trở về, phũ phàng nhìn thấy quê cũ không đẹp như trong mộng! Nhưng tôi không hiểu, quê nhà tôi không thua kém, dân làng tôi không lười biếng, cớ sao phải chịu khổ cực mãi như thế này? Tuy vậy, ngoài những giây phút tâm hồn bâng lâng khó chịu, tôi cũng phần nào được an ủi và ấm cúng trong lòng vì đã có dịp gặp lại một số bạn hiền năm xưa. Các bạn và tôi quen thân từ thời niên thiếu, vì vận nước đã chia cách nhau hơn 1/3 thế kỷ. Lúc tôi xa quê, các bạn còn là những chàng trai tuổi ngọc, có người tang bồng hồ thỉ, theo chinh chiến ngược xuôi, có người dầm mưa dãi nắng, lao tác nơi ruộng đồng, có người rong ruỗi trong sự nghiệp thương mại kinh doanh, có người còn ngày đêm miệt mài với sách đèn… nay tôi trở về gặp lại, ai nấy cũng đầu tóc điểm sương, da mồi răng rụng, hình hài khắc đầy những dấu ấn vô tình của thời gian! Người ta thường nói “Cách mặt thì hay cách lòng”, ba mươi mấy năm không gặp tưởng tình đã cũ, nhưng không phải vậy, dẫu thế sự thăng trầm, đời người bể dâu, tháng năm chồng chất, nhưng cố nhân tình vẫn chưa phai, vẫn một sông tình nặng, một thuyền nghĩa sâu! Các bạn gặp tôi, tay bắt mặt mừng, thăm hỏi ân cần, tiếp đón niềm nở…

         Tôi cùng các bạn tề tựu nhau, trong một bầu không khí hào hứng, sôi nổi và nhiệt tình, chén trà chén rượu, tâm sự suốt cả ngày đêm, cùng kể cho nhau nghe những câu chuyện vui buồn trong quá khứ, cũng như chia sẻ những lo toan của nợ áo cơm, những kinh nghiệm sống và sự thăng trầm của đời người. Được biết các bạn kẻ ra đi, người ở lại, kẻ còn sống, người đã mất, tôi xúc động, xót xa và thương tiếc vô vàn! Nghĩ rằng người ở lại, tuy quê cũ đường dài, vẫn còn dịp hàn huyên tâm sự; kẻ ra đi, nếu bình an vô sự, cũng khó biết phiêu bạt nơi chốn nào?; người còn sống, phôi pha tuổi trẻ, sức vóc đã hao mòn tiều tụy; kẻ đã khuất, mệnh số trời định, đành chấp nhận ngàn năm ta chia phôi…

         Buổi tiệc nào cũng phải tàn, cuộc vui nào chẳng qua mau? Tiếc rằng tâm sự chưa vơi đầy đã đến phút chia tay. Rượu tương phùng cũng là chén tiễn biệt!                       
Ngày mai lại góc bể chân trời, giòng đời trôi mênh mông, biết bao giờ gặp lại?

Bóng cây còn đó, nào người ngày xưa?

         Ngôi trường trung học năm xưa của tôi, vẫn như ngày nào, đứng trơ trọi một mình bên cạnh con đường nhựa đi vào thị trấn. Ra đời trong thời điểm thị trấn Sông Mao mới được thành lập chưa lâu, cuộc sống của hầu hết dân địa phương vẫn còn chưa hoàn toàn ổn định, các cơ sở giáo dục, chủ yếu chỉ trong phạm vi của trình độ tiểu học và vẫn còn trong thời kỳ phôi thai, Trường Trung Học Tư Thục Đa Minh là ngôi trường tiên phong được thành lập để đáp ứng nhu cầu cấp thiết, phục vụ cho nền giáo dục cấp trung học của địa phương này. Ngay từ lúc ra đời, vì phải hoạt động trong một vùng đất nghèo nàn, kinh tế yếu kém và trong bối cảnh đất nước chiến tranh loạn ly, trường đã phải đương đầu với mọi khó khăn dồn dập, bị hạn chế bởi nhiều điều kiện khách quan nan giải, nhưng vẫn kiên trì và cố gắng hoàn thành nhiệm vụ giao thời trong suốt 10 niên học (1960-1970), trước khi đi vào lịch sử, âm thầm nhường lại toàn bộ cơ sở cho Trường Trung Học Tỉnh Hạt Hải Ninh quản lý và sử dụng. Là ngôi trường trung học công lập, được tỉnh tài trợ kinh phí hoạt động, Trường Trung Học Tỉnh Hạt Hải Ninh đã cho khai giảng niên khóa đầu tiên (1969-1970) tại Sông Mao với chủ trương sẽ trở thành một trường trung học đệ nhất và đệ nhị cấp sau này. Tuy nhiên, sau năm 1975, trong hoàn cảnh xã hội mới, nhà trường lại được đổi tên thành Trường Trung Học Cơ Sở Hải Ninh và trở về học trình 4 năm. Mặc dầu phải chấp nhận bao đổi thay bất đắc dĩ do hậu quả thời cuộc mang lại, bị thử thách không ngừng ròng rã bao năm tháng với mọi khó khăn bất ngờ, tuy vật đổi sao dời, trường vẫn đứng vững, vẫn âm thầm đóng góp vào sự nghiệp trăm năm trồng người của xứ sở. Trường cũ của tôi, hàng cây mà các thầy và bạn tôi đã trồng ở trước các lớp học năm xưa nay đã thành bóng mát, còn có thêm 3-4 dãy nhà ngói khác, xây cất theo kiểu hình chữ “U” ôm lấy sân trường cũ, trông quy mô, khang trang hơn và mang một sức sống mới, nhưng vẫn như ngày nào, không che giấu được cái nghèo nàn, cũ kỹ và bề ngoài khắc đầy những dấu vết phong sương vô tình của năm tháng. Nhìn lại ngôi trường xưa, chẳng khác nào như được gặp lại một người thân thương sau bao năm tháng biền biệt, tôi, một khách viễn xứ, quá xúc động, mắt rướm lệ!

         Xúc cảnh sinh tình, tôi thả giòng tâm tư ngược thời gian trở lại những đoạn đường lịch sử trong đời mà lâu nay đã lắng đọng trong tiềm thức: Những năm tháng vô tư còn cắp sách đến trường, những thời gian sóng gió dồn dập của chiến tranh loạn lạc, những chặng đường gian nguy lúc ra đi, chỉ vì một niềm tin mà bỏ lại tất cả, những chuỗi ngày lạc loài ly hương, long đong nơi đất khách xứ người, cùng với bao kỷ niệm buồn vui của đời người, thăng trầm, đắc thất, họa phước bất định…, đã đưa tâm hồn tôi gần gũi với tác phẩm “Trường Xưa” của thi sĩ Tế Hanh:

                     “Hơn bốn năm trời trở lại đây,
                      Trường ơi! Sao giống tấm thân này?
                      Mái hư, vách lở buồn xơ xác,
                      Tim héo, hồn đau tủi đọa đầy.
                      Mưa gió phũ phàng hình vững chải,
                      Tình duyên mờ nhạt tuổi thơ ngây.
                      Ngậm ngùi đôi cảnh rưng rưng lệ,
                      Hàng liễu bơ phờ cảm động lây”.

         Tác phẩm trên đã được nhà thơ sáng tác vào năm 1941, khi ông trở về Hà Nội thăm lại “trường xưa” của mình, tâm trạng của tác giả gởi gắm trong bài Đường luật đầy cảm xúc này cũng chính là tâm trạng của tôi khi gặp lại trường cũ ở Sông Mao, chỉ khác có một điều là tác giả xa cách Trường “Bình Sơn” của mình chỉ vỏn vẹn có 4 năm, còn tôi xa trường cũ “Đa Minh” đã gần 40 năm!!!

         Khi bước vào cổng trường, tôi trông thấy một đám học sinh đang nô đùa trong sân. Bắt gặp những nét mặt vui tươi, hồn nhiên, vô tư lự của các em, tôi chạnh lòng nhớ tiếc, phải chăng đó chính là hình bóng của tôi và các bạn học hồi ấy? Nay, sân trường còn đó, lớp học cũng còn đó, các thầy và đồng môn của tôi năm xưa nay ở đâu? Chợt nhìn nhau, các em làm sao biết được tôi từng là một học sinh của trường này và còn là niên trưởng của các em nữa! Tưởng tôi chỉ là một khách xa lạ đến tham quan trường, các em đón nhận tôi với nhiều cặp mắt ngơ ngác, kinh ngạc và hiếu kỳ, tự dưng tôi thấm thía với nỗi buồn cảm khái của thi sĩ Hạ Tri Chương, được gói ghém trong bài thất tuyệt trứ danh “Hồi Hương Ngẫu Thu”:
        
                      “ Thiếu tiểu ly hương lão đại hồi,
                         Hương âm vô cải mẫn mao thôi.
                         Nhi đồng tương kiến bất tương thức,
                         Tiếu vấn khách tòng hà xứ lai?”

Phần dịch:       “ Đi thuở còn thơ lại đã già,
                         Giọng quê không đổi, tóc sương pha.
                         Trẻ em mới gặp không quen biết,
                         Cười hỏi: 'Người đâu mới tới à?' ”.

         Được nhìn lại mái trường xưa sau nhiều thập niên vắng bóng, tôi cảm thấy rất sung sướng và mãn nguyện. Tuy “Đa Minh” đã không còn, nhưng “Trường” vẫn hoạt động như xưa, là một cựu học sinh, tôi tuy cảm thấy niềm vui không trọn vẹn, nhưng cũng đủ để an ủi tấm lòng! Trộm nhớ câu tục ngữ “Ăn quả nhớ kẻ trồng cây”, hay câu thành ngữ tương tự, “Ẩm thủy tư nguyên” [Uống nước nhớ nguồn], tôi vô cùng khâm phục và xin muôn đời nhớ ơn những vị ân nhân có lòng cao thượng, những nhà giáo dục chân chính, đã khuất hay còn sống, đã từng vô tư trợ giúp, khổ công xây dựng và hy sinh âm thầm để kiên trì lý tưởng phục vụ cho nền giáo dục địa phương, cho ngôi trường thân thương này, trong suốt một quá trình dài, đầy khó khăn và thử thách, để đến được ngày hôm nay và sẽ còn mãi về sau, ngay tại một thôn làng nhỏ, hẻo lánh, nghèo nàn và kém mở mang như quê tôi Sông Mao!.

Trăm năm hai chữ hồng trần thế thôi!

         Dặm trường về thăm quê cũ, tuy trong một thời gian ngắn ngủi, nhưng đã lưu lại trong tâm khảm tôi nhiều hình ảnh trân quý tuyệt vời, cùng với nhiều kỷ niệm thâm tình ngàn năm khó quên! Những người quen thân hay xa lạ mà tôi có dịp tiếp xúc, những nơi, những sự việc tôi được mắt thấy tai nghe đều chan chứa một tình cảm gắn bó thiết tha, một ý nghĩa sâu sắc đặc biệt: có vui, có buồn, có khóc, có cười, có tiếc, có thương!. Tôi xin cảm ơn Đời, cảm ơn Người, cảm ơn Tất Cả đã ban cho tôi một ân huệ quý giá để được cảm nhận hơi thở của đất mẹ, được bắt nhịp sinh hoạt của quê hương, được chia sẻ những tình nghĩa cao quý và được tiếp nhận những tâm ý trong sáng của con người!

         Cảm xúc muôn vàn, tôi đã ghi lại giòng tâm sự thầm kín của mình trong những câu  thơ mộc mạc sau đây:

                              Trái đất vẫn xoay vần,
                              Mặt trời còn mọc lặn.
                              Hoa nở rồi hoa tàn,
                              Xuân đi xuân trở lại!

                             Thương hải biến tang điền,
                             Đường đời nào phẳng yên?
                             Thế sự thăng trầm mãi,
                             Đời người trắc trở hoài.

                             Ngày tháng như tên bay!
                             Rộn ràng anh có biết?
                             Cảnh vật tuy còn đấy,
                             Con người đã đổi thay!

          Tiếc rằng thời gian vô tình, đời người ngắn ngủi, phù sinh như mộng, mái đầu xanh của ngày nào chẳng mấy lúc đã bạc phơ như tuyết! Những hoài bão năm xưa, những ước mơ thuở trước cũng đã dần dà, âm thầm tiêu mòn theo năm tháng; những kỷ niệm êm đềm, những quá khứ thơ mộng, những ngày xưa thân ái, những tuổi trẻ vô tư… tuy vẫn còn lai láng chưa hề phai nhòa trong trí nhớ, nhưng cũng như áng mây trôi, như làn khói bay, như sương tan đầu gió, như nước chảy qua cầu… mông lung, xa vời không còn biết đâu mà kiếm, mà tìm!

         Với nỗi thương cảm mênh mang ngập tràn trong tâm trí, tôi xin mượn câu thành ngữ Anh “Time and tide wait for no one” [Thời gian và thủy triều không đợi chờ ai], như một câu an ủi chân tình, một lời khuyên nhủ ân cần cho những ai có mang cùng một nỗi niềm trong cõi hồng trần hỗn độn: Đúng như nhà thơ, nhà soạn kịch Anh William Shakespeare đã cảm nhận, “Nhịp bước của thời gian có ba loại: tương lai đủng đỉnh đến muộn, hiện tại mất mau, quá khứ mãi mãi đọng lại” . Xin hãy vì thế mà trân trọng và biết ơn những gì mình đã có; nâng niu và gìn giữ những gì mình đang có; tích cực tranh thủ, quý mến và ưu ái những gì mình sắp có hay sẽ có… khi đang miệt mài phấn đấu trên khắp các nẻo đường tấp nập và đầy gió bụi của cuộc đời!
                                                                                                                                                                                                                                                 Vương An Phát
                                                                                                     (gtvong@yahoo.com)

Ghi Chú:

         ***  “Cái hộp của Pandore”  [Pandora’s Box, boîte de Pandore]: Pandore là một nhân vật trong thần thoại Hy Lạp, cô là một nàng tiên có sắc đẹp khuynh nước khuynh thành. Khi xuống trần gian lấy chồng, cô được thần cha Hephaestus (Vulcan) tặng cho một cái hộp, đồng thời còn được dặn rất kỹ là đừng bao giờ mở cái hộp ra, nhưng vì tính tò mò, nàng (có thuyết nói chính chồng nàng Epimethée) vẫn cố tình mở ra xem, đúng như sự tiên đoán của cha nàng, “Cái hộp thế nào cũng sẽ được mở ra!”. Thế là bao nhiêu tai họa từ trong cái hộp bay ra gieo rắc khắp thế gian, gây nên bao cảnh tang thương ly tán và sự khổ đau triền miên cho loài người. Đặc biệt nhất, cái còn lại trong đáy hộp lại chứa đựng Niềm Hy Vọng (L’Esperence)!!!

Vài Lời Tri Ân:

         Người viết xin chân thành cảm tạ:
               -  Giáo Sư Vòng Chay Dần, cựu Hiệu Trưởng Trường Trung Học Tỉnh Hạt Hải Ninh, Sông Mao;
               -  Thầy Nguyễn Xuân Sinh, cựu Giáo Sư Sinh Ngữ Trường Trung Học Đa Minh Sông Mao;
               -  Một số anh chị em cựu học sinh Trường Trung Học Đa Minh,
đã vui lòng chia sẻ và cung cấp những tin tức, tư liệu lịch sử quý giá.