phúc, mà chính giờ hạnh phúc cũng không ngọt ngào thể dịu ngọt bằng.
Tôi muốn quỳ gối xuống: tôi bước thêm một bước, nàng chợt nghe thấy, vội đứng lên, bỏ rơi đồ thêu xuống, đưa tay đặt lên vai tôi; lặng yên nàng nhìn tôi, cười âu yếm. Màu áo trắng thướt tha rung động. Trên nét mặt nghiêm trang của nàng, tôi nhìn ra nụ cười hồn nhiên của tuổi nhỏ.
Tôi bỗng thốt:
- Này, em Alissa; anh còn đúng mười hai ngày rỗi. Nhưng nếu em muốn anh đi ngày nào thì anh đi ngày ấy. Anh không nấn ná ở thêm nếu em không bằng lòng. Chúng ta hãy thỏa thuận trước với nhau một dấu hiệu nào đó ngụ ý bảo: ngày mai anh phải lên đường. Thế là ngày mai anh vui lòng từ giã, không lời oán trách, thở than. Em nghĩ sao?
Vì không định trước nên lời nói của tôi tự nhiên rất dễ dàng. Nàng suy nghĩ rồi đáp:
- Buổi tối nào xuống phòng ăn em không đeo nơi cổ chiếc thánh giá bằng ngọc tím mà anh vốn thích ấy… anh hiểu chứ?
- Ừ, buổi ấy sẽ là buổi cuối cùng.
- Nhưng anh đi mà không khóc, không buồn đấy nhé.
- Và không từ biệt. Buổi tối ấy ra khỏi phòng ăn, thái độ anh vẫn hệt như tối trước vẫn tự nhiên như thường, cho đến nỗi em sẽ tự hỏi: phải chăng anh chưa hiểu ? Nhưng sáng hôm sau, đến phòng tìm anh, em sẽ thấy không còn anh nữa.
-Ngày hôm sau, em sẽ không tìm.
Nàng đưa tay; tôi nắm lấy đưa lên môi và nói:
- Từ nay đến hôm đó, không một lời nào làm anh phải tiên cảm chút gì đấy nhé.
- Và anh cũng đừng nhắc gì đến ngày từ biệt hôm sau.
- Anh muốn rằng những ngày ở cạnh em cũng giống những ngày thường vậy. Anh muốn nói rằng: đừng nên cảm thấy chúng đặc biệt. Và nữa… nếu có thể đừng nói chuyện với nhau quá nhiều…
Nàng bật cười. Tôi tiếp:
- Có công việc gì để chúng ta cùng làm chung cho vui không?
Xưa nay chúng tôi vẫn thích làm vườn. Người làm vườn cũ đã thôi việc trước đây hai tháng. Người mới đến còn vụng về, vì thế khu vườn không được chăm sóc từ hai tháng nay trông thật bề bộn. Nhiều cây hồng cành mé vụng về, nhiều lẵng hoa bị củi khô đè bẹp. Phần đông là do chúng tôi trồng lấy; chúng tôi nhận ra những người bạn cũ. Thế là ba ngày đầu chúng tôi có thể vừa làm vừa trò chuyện nhiều mà không có gì trầm trọng cả; khi ngừng nói, sự im lặng vẫn không nặng nề.
Dần dà chúng tôi hầu như quên rằng có ngày còn phải từ giã nhau. Tôi thấy nàng không quá e ấp như xưa. Nàng cũng không còn thấy tôi dùng dằng thắc mắc… Alissa trẻ và đẹp hơn mùa thu trước. Mỗi chiều chiếc thánh giá vẫn lấp lánh nơi cổ. Lòng tôi chứa chan hy vọng, và lòng nàng cũng thế. Càng ngày câu chuyện mỗi thân mật. Một buổi sáng êm dịu, trời xanh cao, hoa nở ngát vườn, lòng chúng tôi cũng thơm ngát như hoa, tôi nhìn nàng chậm rãi nói:
- Alissa ạ, ngày nay Juliette đã tìm ra hạnh phúc, thì em cho phép chúng ta…
Bỗng thấy nàng tái xanh mày mặt, tôi không nói hết câu. – Anh ơi, nàng nói và quay mặt không nhìn, ở bên anh, em thấy sung sướng vạn phần, không gì sánh được… nhưng anh hãy tin em: chúng ta sinh ra không phải để tìm hạnh phúc.
Tôi sôi nổi đáp:
- Linh hồn con người còn có thể tìm ra được gì hơn hạnh phúc nữa?
Nàng nói rất nhỏ:
- Lòng trong sạch thiêng liêng.
Cả hạnh phúc của tôi thoát tung cánh bay đi, bay mãi về xa thẳm.
- Anh không đạt tới? Nếu cuộc sống này không có em. Và tôi ngồi xuống, ôm đầu khóc như một đứa trẻ con: không có em…
Thế rồi ngày ấy cũng trôi qua như mọi ngày khác. Nhưng buổi chiều xuống phòng ăn, Alissa không đeo chiếc thánh giá. Trung thành với lời hứa, sáng hôm sau, trời còn tờ mờ tối, tôi lặng lẽ ra đi.
Hai ngày sau, tôi nhận được bức thư kỳ lạ này, mở đầu bằng mấy câu thơ Shakespeare:
Ngậm ngùi đàn lệ buông rơi
Thoảng tai nức nở như lời thu phong
Gió thu buốt cánh hoa hồng
Dâng hương cho dịu say nồng… dừng thôi
Giờ không êm ái nữa rồi!

Anh ơi, dù nói thế nào, em vẫn tìm anh suốt buổi sáng. Em không thể tin rằng anh đã đi. Em giận anh, Em không ngờ anh quá trung thành với lời hứa. Em nghĩ : đây chỉ là một trò đùa. Sau bụi cây này, sau cụm cây kia, em sắp nhìn thấy anh hiện ra cười nói…
Nhưng không! Anh đi thật rồi! Em xin cảm tạ Caligula.
Suốt ngày em bị ám ảnh mãi bởi một vài ý tưởng em muốn bày tỏ với anh, một nỗi lo âu kỳ lạ. Em tưởng rằng nếu không bày tỏ hết với anh bây giờ thì mai sau em phải ân hận, anh sẽ oán trách em nhiều.

Những ngày đầu anh ở Fongueusemare, em ngạc nhiên và dần dần e sợ, vì cảm thấy tâm hồn, thể phách mình chan chứa một niềm mãn nguyện đến thế nào mà em không còn mong gì hơn nữa cả. Ôi! Đấy là điều em sợ hãi…
Anh ơi, em sợ rằng nói thể chưa đủ làm anh hiểu em. Em sợ nhất là anh cho rằng đó là một lối lý luận quá "siêu việt", (Ồ! Nếu quả là lý luận thì vụng về làm sao!) Chứ không phải là lời phô diễn đúng cái tình cảm mãnh liệt nhất của tâm hồn.

"Nếu nó chưa phải đáp trọn niềm khát vọng của linh hồn, thì chưa phải là hạnh phúc, anh đã từng nói với em điều đó; anh còn nhớ chăng ? Và em đã không nói gì hơn được nữa. Không, anh ạ; quả nó không đáp trọn được lòng chúng ta đâu. Niềm mãn nguyện say mê kia; không thể xem là chân chính. Mùa thu trước, chúng ta đã không từng thấy nó che giấu bao nhiêu là cùng khổ đó hay sao?

Chân chính ư! Ồ! Cầu xin Thượng Đế đừng cho là chân chính! Chúng ta sinh ra để tìm một nguồn hạnh phúc khác kia.

Những thư từ qua lại giữa chúng ta một độ đã làm hỏng lần hội diện mùa thu như thế nào, thì ngày nay cái kỷ niệm cuộc gặp gỡ vừa rồi cũng làm cho bức thư bây giờ của em không còn hoan hỷ nữa. Ngày xưa, mỗi lần cầm bút viết cho anh, em thấy lòng vui sướng, reo mừng, ngày nay vì đâu niềm hân hoan kia em không tìm được? Vì những lượt thư từ, vì những lần gặp gỡ, chúng ta đã làm khô cạn niềm vui trong trắng hồn nhiên mà lòng ta khát vọng. Và bây giờ, dù em không muốn, mà lời em vẫn hợp ý Orsino :"Dừng thôi! Giờ không còn êm ái nữa! " Xin cùng anh vĩnh biệt. Anh có biết em yêu anh đến độ nào không?... cho đến trọn đời, đối với người anh duy nhứt, em mãi mãi vẫn là…Alissa

Trước cạm bẫy của đức hạnh tôi không còn biết chống đối cách nào. Những gì oanh liệt choáng ngợp càng quyến rũ tôi, vì tôi không tách rời, không chia biệt nó với tình yêu… Bức thư của Alissa làm tôi ngây ngất trong một niềm phấn khích vô biên. Thượng Đế cũng hiểu cho rằng sở dĩ hai tiếng đức hạnh cám dỗ tôi mãnh liệt là cũng chính vì lẽ tôi tha thiết yêu nàng. Mọi nẻo đường đi lên đều sẽ dẫn tôi tới chỗ gặp lại mặt nàng. A! Địa trường chẳng bao giờ sẽ rút hẹp lại quá nhanh, để chỉ còn riêng dung nạp hai đứa đối diện nhau mà thôi ! Hỡi ôi ! Tôi không thể ngờ nổi sự che dấu tinh tế của nàng, tôi không thể tưởng tượng rằng nàng sẽ còn tìm ra lối thoát mất trên một đỉnh chơi vơi.
Tôi viết một bức thư dài phúc đáp. Tôi còn nhớ trong suốt bức thư chỉ có một đoạn này là có phần khá sáng suốt:

"Đối với anh, anh thường thấy rằng những gì cao đẹp nhất anh giữ trong tâm hồn ấy chính là tình yêu em; và mọi đức tính của anh đều tùy thuộc vào đó; chính nó nâng đỡ anh, giúp anh tự vượt mình, nếu nó không còn thì anh sẽ rơi trở vào chỗ thấp kém, tầm thường ngay. Chính do niềm hy vọng gặp lại được em mà nẻo đường chênh vênh nhất đối với anh vẫn là nẻo đường đẹp nhất".
 
Tôi còn thêm những gì đến nỗi nàng phải đáp:

Nhưng anh ạ, lòng trong sạch thiêng liêng không phải là một sự chọn lựa; đó là một bổn phận (danh từ này được gạch dưới ba lần trong bức thư). Nếu anh quả đúng là người như lòng em tưởng, thì anh, anh cũng sẽ không thể trốn tránh nó được.

Thế là hết. Tôi hiểu rằng, tôi linh cảm rằng đến đây là chấm dứt mọi thư từ, tôi hiểu rằng những lời khuyên khéo léo nhất cũng như mọi ý chí mạnh nhất vẫn không thể nào làm nàng nao núng được.
Dù thế mặc lòng tôi vẫn còn viết cho nàng, rất dài, rất âu yếm. Sau bức thứ ba, tôi nhận được mảnh giấy này:

Anh đừng nghĩ rằng em cố tình quyết định không viết thư nữa cho anh; em chỉ thấy lòng không thích viết, thế thôi. Thư từ của anh, đọc em vẫn còn thấy vui vui, thích thích, nhưng càng ngày em càng tự trách mình đã chiếm giữ tâm trí anh nhiều đến thế.

Ngày hè không còn xa mấy. Ta hãy tạm gác hẳn thư từ lại. Cuối tháng chín này anh hãy về chơi Fongueusemare với em đi; anh bằng lòng chứ? Nếu anh bằng lòng, thì anh không cần gì phúc đáp, xem như im lặng là thoả thuận vậy. Vì thế nên em mong anh đừng hồi âm nhé.

Tôi không hồi âm thật. Chắc rằng buộc tôi im lặng như thế là ý nàng muốn tôi chịu một sự thử thách cuối cùng. Nên sau vài tháng làm việc, rồi du lịch vài tuần, tôi trở về Fongueusemare, lòng đầy hy vọng.
Làm thế nào chỉ kể suông lại câu chuyện, tôi có thể giúp bạn đọc hiểu ngay điều mà ban đầu chính tôi không hiểu gì ráo? Tôi có thể mô tả lại gì đây ngoài cái nguyên nhân của nỗi thống khổ từ đó đã dày vò tôi trọn vẹn, không thể tự dung thứ cho mình vì sao đã tệ đến nỗi đã không đoán được rằng sự hững hờ lạnh nhạt cố ý tạo ra kia còn che giấu một tấm lòng yêu đương phập phồng tha thiết. Nhưng, biết làm sao, ngày đó tôi chỉ có thể thấy được vẻ lạnh nhạt bên ngoài ấy thôi, và vì không nhận ra được người bạn thân yêu, nên tôi đã lên lời buộc tội. Không, không chính ngay thuở ấy anh vẫn không buộc tội em đâu. Alissa ạ! Anh chỉ tuyệt vọng khóc than vì tìm không ra bóng người yêu. Ngày nay, anh đã ước độ được mối tình của em sâu nặng thế nào qua sự hững hờ dụng ý kia, qua cái mưu chước đau đớn ấy, ngày nay anh còn phải yêu em tha thiết đến giới hạn nào là cũng chính bởi ngày xưa em đã gây buồn khổ vô hạn cho anh.
Lạnh nhạt? Hững hờ? Không; tôi không thể thắng nổi, tôi không chống lại được nữa. Và đã có lần tôi phân vân, lưỡng lự, tự hỏi phải chăng chính mình tạo ra đau đớn cho mình; vì lẽ nguyên nhân quá tinh tế, và vì lẽ Alissa đã quá tài tình làm ra vẻ như không hiểu nguyên nhân. Tôi phàn nàn gì mới được chứ ? Sự tiếp đón của nàng vẫn niềm nở, tươi tắn biết bao; chưa bao giờ nàng tỏ ra vồn vã, ân cần đến thế; ngày đầu tôi còn dễ bị lầm… Ừ ! Nói cho cùng thì có hại gì mấy đâu, nếu cái lối chải tóc phẳng lì, bẹt xuống rất vụng về làm cho nét mặt nàng trở nên khô cứng, và vẻ mặt nàng kém phần trang nhã, màu không tươi, vải không mịn, rất khô và xấu xí làm hỏng mất những nét mềm mại của tấm thân… ừ, nàng biết làm sao mà chữa… dù tự ý nàng hay nghe theo ý tôi… Tôi càng khổ hơn vì thấy những sự niềm nở, ân cần quá đáng của nàng; xưa nay, giữa chúng tôi chưa hề có thế bao giờ; tôi sợ rằng sự vồn vã là do cố gắng hơn là vì thiết tha, do phép xã giao hơn là vì yêu mến.
Buổi tối, vào phòng khách, tôi ngạc nhiên không thấy chiếc dương cầm ở chỗ cũ; vẫn bình tĩnh trước lời thất vọng của tôi, nàng đáp:
- Dương cầm đã đưa đi cho thợ sửa; nàng nói với một giọng rất điềm tĩnh, tự nhiên.
Cậu tôi lên tiếng trách:
- Ba đã nói với con mấy lần rằng trước nay con vẫn dùng nó được, thì bây giờ con cũng có thể chờ ngày Jérôme từ biệt rồi hãy đưa nó đến thợ cũng không muộn gì, con vội vàng như thế làm Jérôme mất một phần vui lớn…
- Nhưng thưa ba, nàng vừa nói vừa quay đi, đỏ mặt, - thưa ba, con thành thật nói rằng dạo sau này nó hỏng quá mất, cho dẫu Jérôme cố gắng mấy cũng không thể dạo nhạc ra hồn.
- Nghe con đánh nhạc thường ngày ba có thấy nó tệ lắm đâu.
Trong giây lát nàng quay mặt vào bóng tối như bận kéo lại tấm nệm ghế, rồi bỗng bỏ phòng đi ra. Một lúc sau nàng mới trở vào đem niêu thuốc sắc, mà cậu tôi vẫn thường quen dùng mỗi buổi tối. Ngày hôm sau nàng vẫn không đổi cách ăn mặc và lối chải tóc; ngồi bên cậu tôi trên chiếc ghế trước nhà, nàng lặng lẽ tiếp tục khâu vá nốt mấy cái đồ cũ… Bên cạnh nàng còn cả một thúng lớn đầy những bít tất cũ mòn. Và ngày sau, đến lượt khăn, dạ… Công việc khâu vá dường như chiếm hết tâm hồn nàng cho đến nỗi làn môi nàng không chút gì duyên dáng nữa, và mắt nàng như mờ hẳn đi.
- Alissa! Tôi thảng thốt kêu lớn, khi nhìn thấy gương mặt nàng quá đờ đẫn, tôi thật không còn nhận ra được nữa; từ lâu tôi đăm đăm nhìn mà nàng dường như không hay biết gì cả.
- Có gì thế? Nàng ngửng đầu hỏi.
- Anh muốn xem thử em có nghe tiếng anh không. Anh thấy tâm hồn em như để ở đâu đâu xa anh lắm.
- Đâu có thế, em vẫn ngồi đây; nhưng công việc khâu vá này cần phải chăm chú lắm mới được.
- Trong khi ngồi khâu, em có muốn anh đọc sách Việt ngữ cho em không?
- Em sợ rằng sẽ không đủ tâm trí mà nghe rõ tiếng Việt.
- Tại sao em lại chọn cái công việc đòi hỏi chú ý nhiều như thế?
- Em không làm thì một người Việt khác phải làm.
- Còn biết bao người nghèo khó, sao em không dành công việc cho họ kiếm cơm. Không phải vì tiết kiệm mà em buộc mình làm cái công việc phũ phàng ấy chứ?
Nàng liền quả quyết rằng không một công việc nào thấy thích hơn nữa, từ lâu nàng vẫn không làm gì khác hơn là khâu vá… Nàng mỉm cười. Chưa bao giờ nàng làm tôi tuyệt vọng nhiều đến thế bằng giọng nói êm đềm kia. Nàng nhìn tôi như muốn hỏi: "Đó là một sự thật rất đơn sơ, có gì lạ mà anh phải buồn sầu?" và bao nhiêu bực tức trong lòng tôi ngừng lại nơi môi tôi. Tôi muốn nghẹt thở.
Ngày hôm sau nữa, khi đi hái hoa ở vườn, nàng bảo tôi giúp nàng đem hoa vào phòng riêng. Phòng của nàng từ một năm nay tôi chưa bước tới. Nghe nàng bảo, tôi bỗng hy vọng hân hoan. Tôi tự trách mình sao mà buồn rầu vô lý thế; chỉ một lời nói của nàng đủ xua đuổi hết mọi bom đạn hoang mang.
Lần nào vào phòng nàng tự dưng tôi thấy xúc động; nơi đây bầu không khí dịu hiền bao phủ, dặt dìu thanh thản như tâm hồn Alissa. Bóng màn xanh cửa sổ, bàn ghế bằng gỗ đào hoa tâm lóng lánh, đồ đạt xếp gọn gàng thứ tự, mọi vật như êm đềm nhủ thầm với lòng tôi những nỗi niềm trong trắng, của gò đống ưu tư…
Sáng hôm ấy tôi ngạc nhiên không thấy hai bức họa lớn của Masaccio trên tường ở bên giường nàng nữa, hai bức họa của tôi đem tự bên Ý về; tôi sắp hỏi nàng chúng mất đi đâu, thì chợt tôi nhìn đến chiếc kệ đóng ở tường nơi nàng xếp những tập sách quý. Tủ sách nhỏ ấy phân nửa gồm những sách tôi tặng nàng; phân nửa gồm những sách khác chúng tôi đã cùng đọc. Tôi vừa chợt nhận thấy rằng những sách ấy bị dời đi đâu mất cả, và được thay thế vào bằng những loại sách vô nghĩa. Tôi ngẩng lên, Alissa gượng cười, vâng, vừa cười nàng vừa nhìn tôi chăm chú.
- Em xin lỗi anh nhé; thấy gương mặt anh em không thể nhịn cười được; thình lình nó xịu xuống khi anh nhìn tủ sách của em…
Lúc ấy thật tôi không còn tâm hồn đâu để pha trò nữa.
- Có thật như chăng, Alissa? Chẳng lẽ đó là những sách em tìm đọc ngày nay?
- Chính em đọc đấy chứ. Có gì mà anh lạ?
- Anh tưởng rằng một tâm hồn quen thuộc những loại sách bổ ích không thể nào còn dung nạp những thứ vô nghĩa lá cồn ấy được nữa.
- Em thật không hiểu ý anh. Đấy là những tâm hồn từ tốn vẫn thường cùng em giản dị chuyện trò, thích hợp với tâm hồn em biết bao. Em biết rằng trước những sách ấy không bao giờ có giọng văn hư phù phờ phĩnh, em đọc chúng thì lòng em không thể nào có những niềm ca ngợi phạm thần.
- Ngày nay em chỉ đọc những loại sách ấy thôi ư?
- Vâng, hầu hết là thế. Từ vài tháng nay. Vả chăng em cũng chẳng có thì giờ rỗi nhiều để đọc sách. Và em thú thật với anh rằng vừa rồi em muốn đọc trở lại những tác giả lớn mà em từng cùng anh ca ngợi, thì em có cảm tưởng  như cái kẻ mà trong Thánh Kinh có nhắc tới; anh chàng cố công gia tăng cho thân mình cao thêm nửa thước.
- "Tác giả lớn" đã gây cho em có cảm tưởng ấy là ai?
- Không phải tác giả ấy đã gây cho em cảm tưởng kia. Em muốn nói rằng em có cảm tưởng kia khi tìm đọc lại... Ấy là Pascal. Hay là vì em đã rủi giở nhầm những đoạn không hay?
Nghe nàng nói, tôi không giữ được kiên nhẫn nữa. Nàng nói một giọng rõ ràng đều đặn, như đọc một bài cho ông giáo nghe, và vẫn không ngửng đầu lên, cứ cắm cúi sắp đặt mãi mấy bó hoa. Thấy tôi tỏ vẻ bực mình, nàng dừng lại giây lát rồi vẫn tiếp tục nói, giọng vẫn đều đều:
- Những đại ngôn phù phiếm ấy xui lòng ngạc nhiên: cố gắng gì nhiều thế: để không chứng tỏ dược gì cả. Em thường tự hỏi phải chăng giọng điệu sôi nổi ấy là tác dụng của lòng hoài nghi hơn là của lòng tin tưởng. Lòng tin tưởng sâu xa không thể để lệ trào nhiều thế, và không thể có giọng điệu đầy run sợ bê bối kia đâu.
- Chính sự run sợ ấy, chính những dòng lệ ấy làm nên vẻ đẹp sâu xa của tiếng đoạn trường ấy. Tôi cố gắng đáp lại, nhưng thấy lòng hết can đảm, tâm trí rã rời, tôi không còn nhận ra được trong những lời kia một chút gì của người yêu cũ.
- Nếu ban đầu ông ta không trút bỏ niềm vui ra khỏi cuộc sống trần gian thì cuộc sống kia sẽ làm chĩu cán cân ngay, sẽ nặng cân hơn là…
- Là gì? Tôi kinh ngạc hỏi thế.
- Hơn là cõi hồng phúc bấp bênh mơ hồ của ông ta đề nghị.
- Em không còn tin ở nó nữa hay sao?
- Ích gì ! Em muốn rằng nó vẫn bấp bênh mơ hồ mãi để cho mọi tính cách "bán buôn" được loại trừ hẳn. Sở dĩ tâm hồn thiết tha với Thượng Đế chịu dấn sâu vào con đường đức hạnh, ấy là vì lòng cao thượng tự nhiên, chứ không vì hy vọng được lĩnh phần thưởng mai sau.
- Chính do đó mà có chủ nghĩa hoài nghi ẩn kín, mà tâm hồn cao viễn của một Pascal đã tìm về ẩn trú.
Không, không phải hoài nghi chủ nghĩa; mà dương thân chủ nghĩa, nàng nói và mỉm cười. Nhưng biết thế để làm gì? Những tâm hồn từ tốn nơi đây – và nàng quay sang kệ sách - sẽ bối rối lắm không biết đáp sao nếu ta hỏi họ thuộc dương thân chủ nghĩa hay hoài nghi chủ nghĩa, hay vô vi chủ nghĩa, hay những gì gì chủ nghĩa khác nhau em không được rõ. Những tâm hồn này chỉ biết nghiêng mình chiêm ngưỡng đấng Chí Tôn, như cỏ nội hoa hèn cúi đầu trước gió, không ranh mãnh, không trớ trêu, không thắc mắc, không diễm kiều. Họ tự xem mình không có gì quan trọng cả, và hiểu rằng nếu mình có chút ý nghĩa hay giá trị nào là ở chỗ biết khuất phục Thượng Đế chí cao.
- Alissa! Alissa! Vì lẽ gì em tự cắt cánh của mình đi như thế!
Giọng nói của nàng rất bình thản và hồn nhiên, nên tiếng kêu của tôi càng thêm lố bịch.
Nàng lại vẫn mỉm cười, và lắc đầu đáp:
- Tất cả những gì em còn giữ lại của cái cần tìm lại Pascal ấy là…
- Là gì? Tôi hỏi vì thấy nàng dừng lại.
-Ấy là lời nói của Chúa Jésus: "kẻ nào muốn cứu rỗi đời sống của mình sẽ đánh mất đời sống đi thôi". Còn bao nhiêu điều khác, nàng vừa nói tiếp vừa nhìn tôi chăm chăm, bao nhiêu điều khác, thật tình em xin thú thật là thấy mình hầu như chẳng hiểu gì nữa cả. Khi người ta quen sống với những kẻ bé nhỏ này thì quả thật sự siêu việt của những vĩ nhân làm ta ngột ngạt một cách mau chóng dị thường.
Trong lúc hoang mang, tôi còn biết tìm ra lời gì để đáp?
- Nếu ngày nay anh phải cùng em đọc lại tất cả những bài thuyết giáo, những niềm chiêm niệm hán dương cổ độ kia…
Nàng ngắt lời tôi:
- Ồ, nếu thấy anh đọc lại chúng, thì em sẽ buồn nản biết bao. Thật tình em tưởng rằng anh sống để theo dõi một cái gì hơn kia ạ.
Nàng nói một cách rất giản dị, và như không hiểu rằng những lời nói ấy chia biệt hẳn hai cuộc đời của chúng tôi, nàng không biết rằng những lời nói ấy làm lòng tôi tan nát. Đầu óc tôi nóng bừng bừng; tôi còn muốn nói nhiều, tôi còn muốn khóc, có lẽ nước mắt tôi sẽ làm nàng nao núng; nhưng tôi vẫn đứng im lìm, ôm trán, tì tay trên lò sưởi. Nàng vẫn điềm nhiên, thung dung xếp đặt mấy đóa hoa, không nhìn thấy tôi đau đớn, hay cố ý làm như không thấy…  
Bỗng tiếng chuông rung báo hiệu giờ ăn:
- A! Em thấy đói bụng quá. Thôi nhé.
Và nàng nói tiếp, làm như câu chuyện vừa rồi chỉ là một trò đùa.  
- Mai chúng ta sẽ bàn trở lại.
      
Câu chuyện ấy không bao giờ được bàn trở lại nữa. Alissa lẩn tránh tôi mãi, tuy vẫn làm như không cố ý lẩn tránh; những gặp gỡ làm sao được, khi nàng còn lăng xăng bao nhiêu việc gấp rút hơn. Tôi phải đợi, tôi phải chờ cho mọi việc xong xuôi, những công việc gì cứ càng thêm bề bộn mãi, nào chăm nom công việc làm ở bục lúa, nào xem xét trại trâu bò, thăm viếng những người nghèo khó nàng vẫn gia tâm săn sóc. Thì giờ dành cho tôi rất ít; lúc nào thấy nàng cũng đương bận rộn cả. Nhưng có lẽ thà thế mà tôi đỡ thấy bơ vơ. Nếu có một dịp nào chuyện vãn qua loa, tôi càng thấy thêm buồn nản. Khi nào Alissa dành cho tôi chút ít thì giờ, thì có nói cũng là chuyện vô nghĩa, lơ láo đâu đâu. Và thái độ nàng giống như thái độ của kẻ đùa với con nít vậy. Nàng đi ngang bên tôi, lơ đễnh, với nụ cười hờ hững điềm nhiên. Tôi càng cảm thấy bao nhiêu cách biệt. Đôi lúc nụ cười của nàng còn như bao hàm thách thức, hoặc mỉa mai. Dường như làm chìm lấp khát vọng của tôi, là điều nàng lấy làm thích thú. Nhưng liền đó, tôi lại tự trách mình vô lý, tôi không muốn trách nàng, chẳng rõ phải trách nàng điều gì, và chờ đợi ở nàng cái gì.
Ngày giờ cứ thế lặng lẽ trôi đi, những ngày giờ tôi từng mong đem về biết bao hạnh phúc. Tôi thẩn thờ nhìn chúng trôi qua, không thiết gì nữa hết, không muốn chúng dài thêm, cũng không cầu mong chúng đi chậm lại… mỗi ngày chỉ gây thêm sầu tủi mà thôi. Mặc dù, hai ngày trước khi tôi đi, Alissa bằng lòng cùng tôi đi dạo… Chúng tôi lại gần chiếc ghế bên hầm đất vôi… Vào một chiều thu rất dịu. Mọi vật nhuốm toàn màu xanh man mác đến chân trời… một chiều thu mà quá khứ hiện về hiu hắt với muôn vàn kỷ niệm mông lung… Tôi không cầm lòng được nữa, bày giãi thở than, cho nàng thấy nỗi đau khổ của tôi ngày nay gây nên do sự tan tành của bao nhiêu mộng tưởng.
- Nhưng anh nghĩ xem, em có cách gì hàn gắn được? Sao anh lại lẩn thẩn đi yêu một bóng ma?
- Không, không phải một bóng ma, em ạ.     
- Một bóng hình tưởng tượng.                                            
- Nào có phải tự anh tạo nó ra đâu. Hình ảnh đối với anh xưa là người bạn chí thiết. Anh còn ghi nhớ gọi về! Alissa! Alissa! Xưa em đã là người của anh yêu dấu! Nay em đã làm gì con người em! Em đã thay hình đổi dạng đến thế nào?  
Trong giây lát nàng im lìm không nói. Cầm một đóa hoa trong tay, nàng chậm rãi ngắt từng cánh hoa, lặng lẽ cúi đầu…
- Anh Jérôme! Tại sao không thú thật rằng anh không còn yêu em như xưa nữa?
Tôi tức tối đáp:
- Bởi vì điều ấy không đúng; bởi vì điều ấy không đúng với sự thật một tí nào; bởi vì không bao giờ anh yêu em hơn ngày nay cả.
- Anh nói vẫn yêu em… ấy thế mà anh ta lại tỏ lòng tiếc thương Alissa cũ! Nàng vừa nói vừa gượng cười, và hơi nhún vai một tí.
- Anh không thể đặt tình yêu của mình trong quá khứ.
Tôi thấy mất thăng bằng; đất sụt dưới chân, tôi tìm mọi thứ để bấu víu…
- Thế nào rồi cũng đành chịu để nó tàn phai.
- Không khi nào, trừ phi anh chết.
- Nó sẽ mòn mỏi dần dần. Em Alissa mà anh nói vẫn còn yêu đó, thật ra chỉ còn trong kỷ niệm; rồi một ngày mai anh sẽ chỉ còn nhớ mơ hồ rằng đã một bận yêu em…
- Em đừng tưởng có gì thay thế được Alissa trong tim anh. Em không nhớ rằng chính em cũng đã từng yêu anh hay sao, mà em nỡ nói những lời làm cho anh đau đớn?
Đôi môi nhợt nhạt của nàng mấp mái run run; nàng thì thầm, giọng mơ hồ, yếu ớt:
- Không; không; không có gì thay đổi được nơi Alissa…
- Nếu thế thì mọi sự cũng không có gì thay đổi cả. Và tôi nắm lấy tay nàng…
Nàng trấn tỉnh nói tiếp; - Chỉ một tiếng thôi đủ giải thích hết mọi điều; tại sao anh không dám nói?
- Tiếng gì?
- Em già rồi.         
- Em im đi… và tôi sôi nổi nói rằng tôi cũng già như nàng, rằng sự chênh lệch giữa đôi tuổi vẫn như nguyên… nhưng nàng đã trấn tĩnh; giây phút độc nhất qua, tôi dại dột biện bác dài dòng để lỡ làng cơ hội.
Tôi từ giã Fongueusemare hai ngày sau, bất mãn nàng, bất mãn mình, lòng mang oán hận cái mà tôi còn gọi là "đức hạnh" … và thù ghét tất cả những gì từ lâu nay vẫn chiếm cứ tâm tư. Dường như trong buổi hội ngộ cuối cùng này, và chính vì tình yêu của lòng tôi quá mạnh, mà bao nhiêu nhiệt tâm giờ đã như mòn mỏi cả, mỗi câu nói của Alissa ban đầu tôi lên lời phản đối, sau một lần sôi nổi, lời phản đối lặng chìm, thì lời nói của nàng càng vang vang sống dậy, và thắng lợi ở tâm tôi… Chao! Có lẽ nàng có lý! Tôi chỉ còn âu yếm một bóng ma. Em Alissa xưa vô cùng yêu dấu, đến bây giờ còn vẫn thân yêu, thật ra từ lâu đã không còn sống nữa. Chao! Có lẽ quả thật chúng tôi đã già lắm rồi. Cái nên thơ thi vị đã mòn mỏi, mộng tình đắm say đã tan rã, tấm lòng người tê cóng lại trước sự thật giá băng. Sự ấy nào có lạ gì, chẳng qua cũng thuận theo bản tánh tự nhiên thế thôi; dù xưa có dần dà, chậm rãi, tôi có nâng cao trong tâm tưởng hình ảnh của người yêu, biến nàng thành thần tượng, đem tất cả những tình mộng đắm say thêu dệt cho bóng hình nàng lộng lẫy, thì cuối cùng rồi công trình còn lại gì đâu ngoài niềm mệt mỏi? Cứ mỗi lúc để nàng trở lại với nàng, Alissa lại rơi về trình hạn cũ, cái trình hạn tầm thường của tinh thần mà chính tôi cũng rơi vào trở lại, nhưng tôi không còn muốn nhìn thấy nàng tại đó nữa. Ôi! Sự cố gắng điêu linh theo đức hạnh đối với tôi lúc bấy giờ càng hão huyền vô nghĩa biết bao… Ừ, để làm gì? Để gặp nàng ở chốn xa vời cao đẹp mà chỉ duy sự cố gắng của tôi đặt nàng lên. Nếu đừng quá kiêu hãnh, cuộc tình duyên của chúng tôi đã trở thành giản dị… nhưng còn nghĩa gì nữa từ nay cứ mãi nấn ná trong mối tình vô đối tượng hoàn toàn. Như thế là bướng là gàn đâu có phải là giữ nghĩa thủy chung. Thủy chung với cái gì? Với một điều nhầm lẫn. Thành thật, ngoan ngoãn hơn, phải chăng là nên tự thú nhận với mình rằng mình đã lạc lầm mù quáng?
Được đề cử nhậm sự tại Học đường Athènes, tôi bằng lòng ngay, không cao vọng, không thiết tha, hân hoan trước chuyến đi như là trước một lần giải thoát…

Miêu Cương mạc ngoại xanh rờn
Cát se hoàng lục hoa gờn gợn trêu
Mắt ngươi còn lệch dấu bèo
Đầu ngươi bạc tóc sương nghèo ngặt pha
Cái hôn sơ thủy chan hòa
Mùi hương cổ thái lọ là cực chung.

Chương 8

Mặc dù, tôi vẫn còn gặp Alissa một lần nữa. Cách ba năm sau, tôi được thư nàng tin cho hay cậu tôi đã mất. Tôi liền viết cho nàng một bức thư dài từ Palestine, nơi tôi đương du lịch. Bức thư không được hồi âm.
Ngày nay tôi không còn nhớ vì sao trở lại Havre; tự nhiên bàn chân đưa đẩy, tôi lần bước nhắm hướng Fongueusemare. Tôi biết sẽ gặp lại Alissa ở đây; lòng hơi e ngại; tôi sợ sẽ không gặp lại nàng một mình. Tôi không có tin báo trước cho nàng hay. Sợ lần gặp gỡ này sẽ bị xem như một lần thăm viếng thường, nên chân bước mà lòng phân vân: ta có nên vào chăng? Hay là nên bỏ đi, không tìm gặp lại em nữa, không tìm giáp mặt em làm gì? Ừ có lẽ như thế mà hơn; ta sẽ một mình dạo lại lối mòn trong vườn cũ, ta sẽ ngồi lại trên chiếc ghế đá ngày nào, mà ngày nay chắc nàng vẫn chiều chiều còn thường ra nhớ lại. Thế là tôi dứt khoát tâm tình, đương tìm xem sẽ lưu lại một dấu hiệu gì sau khi đi để báo cho nàng biết rằng tôi có ghé về một buổi... Miên man suy nghĩ, tôi chậm rãi đi... Đã quyết không gặp lại nàng, nên nỗi buồn chua chát trong lòng giờ đã nhường chỗ cho một sự ưu tư hầu như êm dịu. Tôi đã giáp với lối mòn cũ, và vì sợ có thể rủi ro bất ngờ bị bắt gặp, tôi lại men theo mặt đường dưới, dọc theo bờ mô đất cao giới hạn sân nông trại. Tôi biết được một nơi trên gò đất, ở đây có thể nhìn vào khắp được khu vườn; đến đó tôi leo lên; một người làm vườn lạ mặt đương cào rác trên lối đi; tôi lánh sang bên cho khuất dạng. Một hàng giậu mới chắn ngang sân vườn. Con chó nghe bước chân tôi, cất tiếng sủa. Xa hơn, nơi lối đi mất hút, tôi rẽ sang bên phải, tới nơi giáp với bức tường cũ của khu vườn, tôi định vào trong chỗ có trồng dẻ gai song song với đường đi lúc nãy, thì bỗng dưng lúc đi ngang qua cánh cửa nhỏ của vườn rau, tôi lại có ý cứ theo lối ấy mà vào vườn.
Cửa đóng. Theo chốt bên trong yếu ớt sẽ dễ dàng bị gãy... Và tôi định kề vai đẩy mạnh... Chính lúc ấy tôi nghe tiếng chân đi: tôi vội vàng nấp sau bức tường.
Tôi không thể thấy ai ở vườn đi ra, nhưng tôi linh cảm là chính Alissa. Nàng tiến lên ba bước, yếu ớt gọi:
- Phải anh đấy không, anh Jérôme?
Tim tôi đương đập mạnh, bỗng đứng lại, có gì chặn nơi cổ, tôi không thốt được một lời. Nàng hỏi lớn hơn:
- Jérôme! Có phải anh đấy không?
Nghe nàng gọi tên mình, nỗi xúc động quá mạnh, tôi quỵ gối xuống và vẫn không đáp được lời nào. Alissa tiến lên vài bước, vòng bức tường, và thoắt bỗng đến sát bên tôi, tôi đưa cánh tay lên che mặt, như sợ hãi chưa dám vội nhìn nàng. Nàng nghiêng mình xuống đặt bàn tay lên vai tôi, tôi nắm lấy đưa lên môi hôn, hai bàn tay nàng mảnh khảnh thật mềm.
- Sao anh lại trốn em làm gì thế? Nàng hỏi một giọng rất giản dị, như xa cách nhau chỉ mới đôi ngày không phải là đằng đẵng ba năm. 
- Làm sao em biết rằng anh đã về?
- Em đợi anh.
- Em đợi anh? Tôi quá ngạc nhiên nên chỉ còn biết lặp lại lời nàng trong câu hỏi. Nàng bảo tôi đứng lên:
- Chúng ta hãy lại ngồi trên ghế đá.
- Vâng, em biết rằng thế nào cũng còn dịp gặp lại anh một lần nữa. Từ ba hôm nay, chiều nào em cũng ra vườn đến đây gọi anh, như khi nãy... Tại sao anh không đáp lời em?
- Nếu em không đến đột ngột thế này, thì anh sẽ lại ra đi không tìm gặp lại. Tôi vừa nói vừa cố ngăn nỗi xúc động, không muốn để cho lòng mình yếu mềm như khi nãy. Chỉ vì có dịp trở lại Havre, anh định ghé về dạo qua khu vườn cũ, định đi quanh vườn một vòng, ngồi nghỉ lại giây lát trên chiếc ghế này, vì anh nghĩ chắc em vẫn còn thường ra đây ngồi vậy, rồi thì...
Nàng ngắt lời tôi:
- Anh hãy nhìn, từ ba chiều nay em đến đây đọc lại những gì. Và nàng trao cho tôi một xấp thư từ; tôi nhận ra là những bức thư gởi về nàng ngày tôi du hành bên đất Ý.
Khi đó tôi mới ngẩng mặt nhìn nàng. Gương mặt nàng thay đổi lạ hẳn đi, xanh xao, gầy ốm... Lòng tôi se thắt. Nương vịn cánh tay tôi, nàng nép mình vào tôi, như e sợ điều gì, hay vì thấy lạnh. Nàng vẫn mặc tang phục, và có lẽ dải đăng ten đen nàng quàng đầu bao trùm khuôn mặt, càng làm cho vẻ mặt xanh xao thêm. Nàng vẫn mỉm cười, nhưng ảo não, như kiệt sức. Tôi lo lắng hỏi nàng đang sống một mình ở Fongueusemare sao? Không; có cả Robert nữa. Juliette, Édouard và ba đứa cháu có ghé về thăm vào khoảng tháng tám... Chúng tôi đã ngồi xuống ghế và câu chuyện trong giây lát vẫn còn quanh quẩn về kẻ nọ người kia. Nàng hỏi tôi công việc làm ăn thế nào. Tôi miễn cưỡng đáp. Tôi muốn nàng cảm thấy rằng công việc làm ăn không nghĩa gì đối với tôi nữa. Tôi muốn làm nàng thất vọng cũng như nàng đã làm tôi thất vọng. Tôi không biết có đạt được ý muốn không, nhưng thấy nàng chẳng tỏ vẻ gì hết. Còn tôi, lòng vừa đầy những oán hờn, vừa tha thiết, tôi muốn giữ một giọng điệu thật lạnh lùng, nhưng giọng nói vẫn run run, nỗi xúc cảm trong lòng không làm sao trấn áp được.
Mặt trời ngả bóng, trong giây lát bị mây che, giờ hiện lên ở cuối phương đoài, ngay trước mặt chúng tôi, ánh vàng giăng giăng trên đồng áng, vad cảnh thung lũng bỗng lộng lẫy lạ thường, phơi mở dưới kia. Rồi mặt trời chìm mất. Tôi ngồi lặng lẽ âm thầm, một nỗi niềm dâng ngập tâm hồn, lâng lâng như rửa sạch hết mọi oán sầu, hờn tủi, chỉ còn nghe tình yêu lên tiếng. Alissa nghiêng mình tựa bên tôi, chợt đứng dậy. Nàng lấy trong túi áo ra một gói nhỏ bao giấy mịn, định trao cho tôi, lại dừng lại, ngập ngừng và nói:
- Này anh Jérôme! Đây là chiếc thánh giá bằng ngọc tím em giữ đó; tự ba
hôm nay, em mang theo, bởi vì từ lâu em định giao tặng lại anh. 
- Em muốn anh dùng nó làm gì?
- Anh sẽ giữ nó làm kỷ niệm của em, cho đứa con gái Adrienne của anh.
- Đứa com gái Adrienne nào? Tôi nhìn nàng, không hiểu.
- Này, anh hãy bình tâm nghe em nói. Không, anh đừng nhìn em như thế; đừng nhìn em nữa; em đã đau khổ nhiều, khi phải nói với anh; nhưng điều này không thể nào em không nói. Này anh Jérôme, một ngày sau anh sẽ lấy vợ?... Không, anh đừng đáp lại lời em; đừng ngắt lời em, em van anh điều ấy. Em chỉ muốn rằng anh sẽ ghi mãi cái kỷ niệm của tình em từng yêu anh tha thiết, và từ lâu, từ ba năm nay... em nghĩ rằng chiếc thánh giá mà xưa anh thích, một đứa con gái của anh ngày sau sẽ mang giữ để kỷ niệm mối tình của em... Ồ! Mang mà không biết là của ai... và có lẽ anh cũng có thể lấy... tên em... mà... đặt tên cho con anh cũng được...
Nàng dừng lại nghẹn ngào, tôi phản đối, giọng gay gắt:
- Tại sao em lại không tự tay cho nó?
Nàng còn gượng nói nữa. Môi nàng run lên như môi đứa trẻ khóc tấm tức; nhưng nàng không khóc, vẻ sáng ngời dị thường của đôi mắt làm cho gương mặt đẹp lai láng một cách huyền ảo như tiên nga.
- Em Alissa! Anh sẽ lấy ai làm vợ? Em vẫn biết rằng anh chỉ có thể yêu em thôi...
Và thình lình, tôi ôm siết lấy nàng, hầu như tàn bạo vũ phu, tôi hôn dập môi nàng một cách phũ phàng, mãnh liệt. Nàng như kiệt sức, để yên, tôi ôm nàng trong lòng mình, sờ hai cái vú tròn trên ngực; tôi thấy mắt nàng nhòa lệ như sương; và mi nàng khép lại. Rồi bằng một giọng dịu hiền vô hạn không có gì so sánh được, suốt trăm năm:
- Anh Jérôme! Hãy rủ lòng thương hại chúng ta! Anh Jérôme! Đừng làm cho tình yêu của chúng ta phải tan tành, vùi dập...  

Có lẽ nàng còn nói nữa: anh đừng hành động đê hèn! Hay có lẽ chính lòng tôi tự nói với mình, tôi không rõ nữa, và thốt nhiên tôi quỳ xuống bên gối nàng, và ôm nàng trong tay với một niềm thiêng liêng sùng kính:
- Nếu em yêu anh thật thì tại sao em cứ ruồng rẫy mãi anh? Em xem! Ban đầu anh chờ cuộc hôn nhân của Juliette; anh hiểu rằng em cũng nguyện cầu tha thiết hạnh phúc cho em mình; và Juliette đã tìm ra hạnh phúc; chính em đã nói với anh. Từ lâu anh tưởng rằng em có ý muốn còn được sống bên cạnh cha già; nhưng ngày nay, đôi ta cùng đơn độc...
- Ồ Jérôme ơi! Xin đừng hoài thương quá khứ. Ngày nay em đã lật qua trang...
- Không, vẫn còn đủ thì giờ, em ạ.
- Không anh ơi! Không còn kịp nữa rồi. Không còn kịp nữa rồi, tự cái ngày mà chúng ta vì yêu nhau, đã nhận ra cho nhau một lối đi nào cao đẹp hơn tình yêu. Chính nhờ anh mà giấc mộng của em đã được nâng lên một mực độ cao viễn vô cùng, cho đến nỗi mọi thỏa mãn của đời này chỉ làm nó tan vỡ mất. Em vẫn thường nghĩ đến cuộc đời của chúng ta, nếu chúng ta cùng nhau chung sống; khi thấy nó không hoàn toàn được nữa, là rồi, em không thừa nhận thừa nhận tình yêu nữa.
- Nhưng em có nghĩ đến cuộc đời của chúng ta sẽ như thế nào, nếu chúng ta không cùng nhau chung sống?
- Không, chả bao giờ.
- Và bây giờ em đã thấy. Từ ba năm, sống một mình, anh vất vưởng lang thang...
Chiều đã tàn. Bên xứ Việt. Nắng đã xế về bên xứ Nam: - “Ta hăm hở chí trai hồ thỷ, bởi đợi tình nên nấn ná nhân duyên. Nàng đê mê phận gái liễu bồ, vì giận phận hóa ngang tàng tính mệnh”.
- Em thấy lạnh.
Nàng đứng lên, khép chặt mình trong chiếc áo choàng, tôi không còn nắm tay nàng được nữa. Anh nhớ chăng lời này trong thánh kinh: “Chúa không thu nhận những gì đã được hứa hẹn, vì Thượng Đế muốn dành cho ta những gì tốt đẹp hơn kia...”
- Em vẫn còn tin tưởng những lời đó?                           
- Làm sao không tin cho được?
Chúng tôi đi bên nhau trong giây lát, im lìm.
Nàng nói tiếp:
- Anh Jérôme, anh có tưởng tượng ra không: những gì tốt đẹp hơn kia!
Và thình lình lệ trào ngập mắt, nàng lặp trở lại lần nữa: những gì tốt đẹp hơn!
Chúng tôi đã đến chỗ cánh cửa nhỏ của vườn rau. Nàng quay mặt lại nhìn tôi:
- Thôi! Vĩnh biệt. Không, anh đừng bước thêm nữa. Vĩnh biệt thôi, người anh yêu dấu! Chính bây giờ là khởi sự... “những gì tốt đẹp hơn kia”.
Trong giây lát nàng nhìn tôi như vừa muốn níu giữ tôi, vừa muốn xô đẩy tôi, hai cánh tay dang thẳng, và bàn tay đặt lên vai tôi, đôi mắt nồng nàn một tình thương vô hạn...
Khi cánh cửa đã khép lại, khi tôi nghe nàng cài then bên kia, tôi quỵ xuống bên cửa, một niềm tuyệt vọng cùng cực xâm chiếm tâm hồn, và lâu lắm tôi ngồi im trong đêm tối nghẹn ngào như sâm bồ tát ở biên cương.
Nhưng nếu giữ nàng lại, nhưng nếu cứ xô cửa mà đi, nhưng nếu xông bừa vào nhà, dù sao người ta vẫn không cấm tôi điều đó, nhưng như thế có được không? Không, cho đến nay hồi tưởng lại và sống lại cái quá khứ đau buồn kia... Không, điều ấy không thể được. Và kẻ nào bây giờ không hiểu tôi thì tôi cũng không hiểu tôi ngày ấy.
Vài hôm sau, cảm thấy lo lắng dị thường, tôi viết thư cho Juliette báo cho nàng biết rằng tôi có về viếng Fongueusemare, và nói hết nỗi lo sợ của mình thấy Alissa xanh xao, và gầy ốm, tôi khuyên nàng hãy để tâm lưu ý và cho tôi hay mọi tin tức, vì những tin tức ngày nay không còn mong được Alissa cho biết nữa rồi.
Gần một tháng sau, tôi nhận được bức thư sau đây:

Anh Jérôme thân mến,

Em báo anh hay một tin buồn: chị Alissa không còn nữa... Hỡi ôi! Những nỗi lo sợ của anh bày tỏ trong thư quả là quá gần sự thật. Từ vài tháng nay, tuy không hẳn là đau ốm, chị Alissa cứ ngày càng hao mòn mãi, mặc dù chị cũng có nghe lời em cầu khẩn, chịu đi khám bác sĩ A, ở Havre. Bác sĩ có viết thư cho em biết là chị không có bệnh gì trầm trọng cả. Nhưng ba ngày sau bữa anh về thăm chị, bất thình lình chị rời bỏ Fongueusemare. Em hay tin là do một bức thư của Robert, chị ít viết thư cho em lắm, đến nỗi nếu không có Robert, thì em chẳng hay biết gì về sự chị bỏ trốn đi. Em rầy la Robert sao đã lơ đễnh để chị đi như thế, sao không cùng đi với chị tới Paris. Anh không thể tưởng tượng được rằng từ đó, chúng em sống hoang mang như thế nào, vì hoàn toàn không biết địa chỉ của chị Alissa. Anh có thể hiểu chúng em lo sợ đến mực nào; không thể tìm gặp chị, cũng không thể viết thư cho chị. Vài ngày sau, Robert có đến Paris, nhưng tuyệt nhiên không dò la được gì hết. Robert tính cũng lười quá. Em ngờ rằng Robert không thật sự cố tâm. Đáng lẽ phải báo cảnh sát; chúng em không thể nào sống trong tình trạng bặt vô âm tín thế được... Édouard bèn lên đường, hết lòng tìm kiếm, và cuối cùng cũng đã tìm ra nơi nương náu của chị Alissa, là một viện điều dưỡng nhỏ. Nhưng than ôi, muộn mất rồi. Édouard không kịp gặp chị nữa. Đồng thời với bức thư của vị giám đốc viện điều dưỡng báo tin chị đã qua đời. Ngày cuối cùng chị mới chịu viết địa chỉ chúng em trên một phong bì, để người ta có thể tin cho chúng em hay... và một chiếc phong bì khác chứa phúc bản một bức thư chị đã gửi cho vị nô-te ở Havre, trong đó chị để lại những lời di chúc. Em tưởng như một phần của bức thư có liên hệ đến anh. Em sẽ giao lại anh sau này. Édouard và Robert có dự tang lễ, cử hành hôm kia. Theo sau quan tài còn có vài người bịnh ở viện điều dưỡng, họ muốn dự lễ mai táng, và đưa di hài người chết đến nơi an nghỉ cuối cùng. Riêng em sắp sinh đứa cháu thứ năm, khổ thay, em không thể rời nhà đi được. Anh Jérôme ơi, em biết nỗi buồn sâu thẳm của anh khi nghe tin này, và viết thư cho anh, lòng em tan nát. Hai ngày nay em liệt giường và gượng dậy viết thư rất khó khăn, nhưng em không muốn để một người khác, cho dẫu là Édouard hay Robert, nói với anh về người chị thân yêu, mà tâm sự chỉ riêng anh và em hiểu thấu. Ngày nay em đã thành một người mẹ luống tuổi trong gia đình, ngày nay mà bao nhiêu tro tàn của thời gian đã phủ trùm quá khứ, thì em có thể mong muốn được gặp lại anh. Nếu có ngày nào hoặc vì tiện đường hay vì vui hứng, anh ghé về Nimes, thì hãy đến Aigues Vives, anh nhé. Édouard sẽ sung sướng được biết anh, và anh và em sẽ có thể nói nhiều về chị Alissa yêu dấu. Thôi; chào anh Jérôme thân mến. Buồn rầu em hôn anh.   

Vài ngày sau, tôi được biết rằng Alissa để Fongueusemare lại cho em trai, nhưng yêu cầu mọi vật trong phòng mình và một vài đô ̀đạc nàng chỉ rõ, phải được gửi về Juliette. Và tôi sắp được nhận những giấy tờ Alissa mà Juliette sẽ gởi sau. Toi cũng được biết rằng nàng có yêu cầu người ta đeo vào cổ nàng chiếc thánh giá bằng ngọc tím mà tôi đã từ chối không nhận ngày trở về thăm nàng lần cuối, và Édouard cho hay rằng người ta đã làm theo nguyện vọng.
Bao thư niêm phong, vị nô-te gửi lại tôi, chứa tập nhật ký của Alissa. Một phần lớn của nhật ký tôi xin chép ra đây, không phẩm bình gì hết. Bạn sẽ tưởng tượng những cảm nghĩ của tôi khi đọc chúng và những nỗi niềm xáo trộn tâm can tôi không thể tìm lời bày giải.

Nhật ký của Alissa

Aigues Avives

Sự phân tích nỗi buồn sầu ấy mới nguy hiểm làm sao! Thế là từ nay tôi đã nặng tình với tập vở này rồi. Cái tính phù phiếm ưa làm dáng, mà tôi tưởng đã chết hẳn, phải chăng như sống dậy nơi đây? Không; không thể nào tập nhật ký này là tấm gương dễ dãi để tâm hồn tôi soi vào mà tìm lối điểm trang! Tôi viết tập nhật ký này không phải vì nhàn rỗi như tôi đã tưởng, mà vì buồn rầu. Sự buồn rầu là một trạng thái tội lỗi, tôi muốn gột rửa khỏi linh hồn. Tập vở này thế nào cũng giúp tôi tạo lại được niềm vui.
Buồn sầu là một điều phức tạp. Xưa có bao giờ tôi tìm cách phân tích hạnh phúc đâu, ở Fongueusemare tôi cũng từng sống cô độc lắm, còn cô độc hơn là khác… thế mà tại sao tôi không cảm thấy điều đó? Và khi Jérôme  từ bên Ý viết thư về cho tôi, tôi bằng lòng chịu để chàng sống xa tôi, cách biệt tôi, tôi đã để tâm tư mình theo dõi chàng. Tôi đành lòng tìm hạnh phúc mình trong hạnh phúc Jérôme. Mà ngày nay dù muốn dù không, lòng tôi vẫn âm thầm kêu gọi… Vắng chàng, mọi vật mới mẻ tôi ngắm nhìn chỉ làm cho lòng tôi thêm phiền muộn…

10 tháng 6

Tập nhật ký vừa bắt đầu đã chịu dứt đoạn một khoảng lâu. Ngày sinh của cháu Lise; những đêm dài thức bên Juliette; những điều muốn viết cho Jérôme, tôi không thích viết ra đây chút nào cả. Tôi muốn tránh cho mình cái tật xấu chung rất khó chịu của đàn bà: ưa viết nhiều quá. Xem tập vở này như là một phương tiện trau dồi, cải thiện…

Tiếp theo nhiều trang ghi chú những điều nhận xét về những sách vở đã đọc… Nhiều đoạn văn sao chép lại v.v… rồi nhật ký trở lại được ghi đề tại Fongueusemare.

10 tháng 7

Juliette sung sướng, nàng nói thế, và trông có vẻ thế: tôi không có lý do để nghi ngờ… Thế thì do đâu, khi ở bên nàng tôi lại cảm thấy niềm gì như không thỏa mãn, không hài lòng, như khó chịu? Có lẽ vì hạnh phúc của nàng quá thiết thực, quá dễ dàng như theo "khuôn mẫu sẵn", nên nó thu hẹp linh hồn, gò bó linh hồn cho ngột ngạt…

Và ngày nay tôi tự hỏi phải chăng chính hạnh phúc là điều tôi nguyện cầu, hay đúng hơn, là sự tiến dần về hạnh phúc. Hỡi Thượng Đế! Hãy ngăn ngừa con, đừng để cho con hưởng vội một niềm vui nào có thể quá dễ dàng đạt tới. Hãy dạy cho con biết chần chờ, trì hoãn hạnh phúc lại cho đến bao giờ con đến trình diện trước mặt người.

Nhiều tờ tiếp theo bị xé bỏ; có lẽ những tờ ấy ghi lại cuộc gặp gỡ đau lòng ở Havre. Tập nhật ký bắt đầu trở lại qua năm sau; những tờ không đề ngày tháng, nhưng hẳn là viết trong những ngày tôi về lại Fongueusemare.
 
Đôi khi nghe chàng nói, tôi lại tưởng như chính mình tư tưởng. Chàng giải thích cho tôi nghe, và tôi càng thấy tự hiểu mình hơn. Không có chàng, thì có thể có tôi không? Tôi sinh ra đời tôi sống, là chỉ sống với chàng…

Đôi khi tôi ngần ngại không biết mối tình của tôi đối với chàng có thật phải là cái tình mà người ta gọi là tình yêu không; vì chưng tình yêu thường thường được người ta mô tả tôi thấy không giống tí gì với mối tình tôi  muốn tả. Tôi muốn rằng đừng nên nói một tí gì của tình yêu ấy cả, và yêu mà chẳng biết là mình yêu: Nhất là tôi muốn yêu chàng mà chàng không hay biết.

Sống bất cứ nơi đâu, hoàn cảnh nào mà không có chàng, lòng tôi không còn thấy hạnh phúc. Tất cả đức hạnh của tôi là cốt để vừa ý chàng, nhưng tại sao, ở cạnh chàng tôi lại thấy đức hạnh mình nao núng?

Xưa tôi thích học dương cầm bởi vì thấy rằng mình có thể mỗi ngày mỗi tiến. Có lẽ đấy cũng là bí quyết của niềm vui hứng tôi cảm thấy khi đọc một tập sách ngoại ngữ, cố nhiên tôi không phải tôi có thể yêu một ngôn ngữ nào hơn tiếng mẹ, cũng không phải sách của văn nhân nước nhà viết ra có thể thua kém sách người, nhưng chỉ vì lẽ: cái chút khó khăn nhẹ nhẹ khi theo dõi ý nghĩa và tâm tình xúc cảm, và cũng có lẽ niềm kiêu hãnh tiềm tàng thấy mình thắng được khó khăn, và càng ngày càng thắng dễ hơn, chính những cái ấy gia tăng rất nhiều hương vị cho niềm hân hoan của tinh thần, và chút gì như niềm đẹp ý của linh hồn mà dường như không thể nào tôi dứt bỏ được.

Dù nó tốt đẹp đến bao nhiêu, tôi không thể cầu mong một trạng thái im lìm, không tiến bộ. Tôi hình dung niềm vui diễm ảo mai sau không phải như một sự hòa hợp hoàn toàn với Thượng Đế, mà như một sự tiến gần, tiến mãi, vô hạn, liên miên… và nếu không sợ bị cười là ưa chơi chữ, tôi sẽ nói rằng tôi bất sá một niềm vui nào không tiến bộ.
Sáng nay, chúng tôi cùng ngồi trên băng đá trong vườn. Chúng tôi không cảm thấy cần phải nói gì. Chợt chàng hỏi tôi có tin tưởng ở đời sống mai sau không. Tôi vội thốt lớn:
- Sao anh lại hỏi thế. Đối với em đời mai sau không những chỉ là một niềm hy vọng: đó là một sự thật…           
Và bỗng nhiên, tôi cảm thấy như tất cả niềm tin tưởng đã vỡ tan trong lờikêu thiết tha ấy.
- Anh muốn rõ… Chàng nói thêm… và dừng lại rồi nói: Em sẽ hành động thế nào, có khác không, nếu không có lòng tin tưởng ấy?  
Làm sao em hiểu được điều ấy: nhưng chính anh, dù muốn dù không anh ạ, dù lòng dạt dào niềm tin tưởng tha thiết hay không, anh cũng không thể nào hành động khác. Và em sẽ không yêu anh nếu anh khác thế.

Không, anh Jérôme ạ! Chúng ta cố gắng không phải vì phần thưởng mai sau: tình yêu của chúng ta không tìm đến một phần thưởng. Nghĩ tới sự thù lao công trình, điều ấy làm tổn thương nhiều cho những linh hồn cao thượng. Đức hạnh cũng không phải là một món đồ trang sức; không, đức hạnh là hình thể cái đẹp của linh hồn đó thôi.

Ba tôi không được khỏe; không có gì trầm trọng cả, tôi mong thế, nhưng ba tôi phải chịu nằm yên trên giường bịnh từ ba hôm nay.

Tối hôm qua, lúc Jérôme đã lên phòng riêng, ba cùng với tôi còn thức, ba ra ngoài trong giây lát. Tôi đương ngồi trên chiếc ghế dài, hay đúng hơn – điều này ít khi xảy đến – tôi nằm dài trên ghế, không hiểu vì sao. Bóng đèn che mắt tôi khỏI vòm ánh sáng, che khuất cả phần trên của cơ thể tôi, tôi chợt nhìn xuống đầu mấy ngón chân, lộ ra phía dướI tà áo, và một ánh đèn chiếu vào. Khi ba trở vào, ngườI dừng lạI trước ngưỡng cửa, trong giây lát ba nhìn tôi một cách kỳ dị, vừa mỉm cườI, vừa sầu hận. Bỡ ngỡ, tôi đứng lên và người bảo:

- "Con hãy lại ngồi bên ba”. Và tuy đã khuya, người bắt đầu nói chuyện mẹ tôi, đây là điều không bao giờ xảy ra từ ngày mẹ tôi bỏ đi. Người kể lại tôi nghe đã cưới mẹ tôi như thế nào, đã thương mẹ tôi biết mấy, và ban đầu mẹ tôi đáp lại tình yêu trọn vẹn làm sao. 
Tôi hỏi:
- Thưa ba, xin ba cho con biết vì lẽ gì ba kể cho con nghe những điều ấy tối nay, cái gì xui ba kể những điều ấy chính vào đêm nay…

- Bởi vì khi nãy, lúc ba ở ngoài vào, và nhìn thấy con nằm trên ghế, trong một phút ba tưởng thấy lại mẹ con.

Nếu tôi năn nỉ thế, ấy cũng chính vì đêm ấy… Jérôme đứng sau lưng tôi nghiêng mình nhìn qua vai tôi đọc trang sách, chàng tựa vào chiếc ghế của tôi. Tôi làm như vẫn tiếp tục đọc sách, nhưng không còn hiểu nữa; không phân biệt được những dòng chữ nữa; một niềm bàng hoàng hoang mang kỳ lạ xâm chiếm lấy tôi, buộc tôi đứng lên gấp, trong khi tôi còn đủ sức đứng lên. Cũng may là tôi gượng bước ra được khỏi phòng giây lát, và chàng không nhận thấy sự gì. Nhưng sau đó một mình ngồi lại trong xa lông, tôi nằm trên chiếc ghế dựa dài, và ba tôi đã nhận ra tôi giống mẹ tôi, chính khi ấy cũng là lúc tôi nghĩ đến mẹ tôi.

Đêm ấy tôi ngủ không yên, thao thức, lo sợ, lòng da diết, rứt ray, tâm hồn bị ám ảnh bởi quá khứ cứ trở về dâng ngập tâm tư một niềm ân hận. Hỡi Thượng Đế! Hãy dạy cho con biết ghê sợ tất cả những gì có một ít vẻ xấu xa. Tội thay Jérôme! Nếu chàng hiểu rằng đôi lúc chàng chỉ cần làm một cử chỉ nhỏ thôi, và cử chỉ ấy đôi lần tôi mong đợi…

Ngày còn nhỏ, chính vì chàng mà tôi mong mình đẹp. Và ngày nay, tôi cố gắng "tiến đến chỗ hoàn toàn" dường như cũng vì chàng mà nên cả.

Nhưng sự hoàn toàn ấy chỉ có thể đạt tói một mình, không thể cùng chàng đạt tới, thì than ôi! Hỡi Thượng Đế! Trong mọi điều dạy bảo của người, đấy là điều làm cho linh hồn con hoang mang nhiều nhất.

Sung sướng biết bao, những linh hồn nào hòa giải được tình yêu và đức hạnh! Những linh hồn nào mà đức hạnh và tình yêu hòa chung làm một. Đôi khi tôi nghi ngờ không biết có một đức hạnh nào khác là tình yêu thương, yêu thương nhiều, yêu thương mãi… nhưng than ôi, nhiều lúc tôi lại thấy rằng đức hạnh là sự cưỡng kháng lại tình yêu. Sao! Làm sao tôi dám gọi là đức hạnh, cái khuynh hướng tự nhiên của lòng mình! Ôi! Ngụy biện! Ôi! Ảo tưởng cám dỗ của hạnh phúc mới tinh quái làm sao!

Sáng nay đọc trong La Bruyère: "Đôi khi trong đời có những mối du khoái thân thiết và những niềm cảm giao êm dịu dường nào, mà ta bị người đời cấm đoán, thì làm sao không ước mong có lần được hưởng thụ, đó là lẽ tự nhiên; những lối hấp dẫn mê hoặc kia chỉ có thể được vượt qua bởi lòng say mê trong tinh thành, biết khước từ du khoái bởi đức hạnh mà thôi".

Thế thì sao tôi còn gắng tìm lối chống chế? Phải chăng vì một vẻ quyến rũ âm thầm lôi cuốn tôi, một vẻ quyến rũ nào mãnh liệt hơn, ngào ngạt hơn vẻ quyến rũ của tình yêu. Ôi! Làm sao có thể đồng thời giục giã cả hai linh hồn chúng tôi vì tình yêu mà vượt qua tình yêu – làm sao có thể!

Than ôi! Ngày nay tôi đã hiểu quá rõ rồi; giữa Thượng Đế và chàng nếu có gì trở ngại ấy là chính bản thân tôi. Nếu quả như lời chàng nói, ban đầu chính tình yêu tôi làm chàng thiên về Thượng Đế, thì bây giờ, tình yêu ấy đã cản trở chàng rồi, chàng dần dà cân nhắc, chính vì tôi trở thành thần tượng ràng buộc chàng, không cho chàng tiến lên đường đức hạnh.
Phải làm sao cho một trong hai chúng tôi tiến tới. Hỡi Thượng Đế, nếu ngày nào cơn tuyệt vọng không mong gì thắng nổi tình yêu của buồng tim con sa đọa, thì con xin Thượng Đế cho phép con đủ sức giúp chàng hiểu rằng đừng nên yêu con nữa; làm sao cho con đủ sức; con chịu đành lòng khước bỏ sở năng mình, để dâng Người những sở năng quý hơn của chàng… Và ngày nay nếu linh hồn con thổn thức vì mất chàng, có phải chăng để rồi ngày sau con tìm lạI được chàng ở giữa mêng mông của Thượng Đế?

Hỡi Thượng Đế! Còn một linh hồn nào xứng đáng với Người hơn? Phải chăng chàng sinh ra để làm những gì cao đẹp hơn là để yêu con? Và con sẽ yêu chàng nhiều nữa không, nếu chàng dừng lại nấn ná bên con? Trong hạnh phúc, bị thu hẹp những gì đáng lẽ phải liên tồn vinh diệu biết bao.

Chủ nhật.

"Thượng Đế dành cho chúng ta những gì cao đẹp hơn".

Thứ hai ngày 3 tháng 5

Sao cho hạnh phúc tới sát gần, ngay trước mặt, nếu nó mời mọc, yêu cầu…chỉ cần đưa tay là nắm lấy.
"Sáng nay, nói chuyện với chàng, tôi đã đưa sự hy sinh tới chỗ thành tựu. Tầm sưu túy điệu vô thường. Dìm trăng sái diện môi trường hôm qua.
Mai đây chàng lên đường.

Anh Jérôme ơi, em mãi mãi yêu anh bằng một tình yêu vô hạn; nhưng không bao giờ em còn có thể nói nữa điều đó với anh. Sự gượng ép buộc mắt mình, môi mình, linh hồn mình phải kiềm giữ, sự gượng ép đau xót đến mực độ nào, mà xa anh, đối với em là một lần giải thoát, cay đắng mà hân hoan.
Tôi cố gắng hành động cho hợp lẽ, nhưng chính lúc hành động thì những nguyên cớ giục tôi hành động lại bay bổng mất đi, hoặc không còn ý nghĩa nữa, tôi không còn tin tưởng nữa…

Những nguyên cớ nào xui tôi lẩn tránh chàng? Tôi không còn tin chúng nữa… ấy thế mặc dù, tôi vẫn lẩn tránh, buồn đau mà lẩn tránh chàng, và không hiểu vì lẽ gì mình cứ cố tìm lẩn tránh…

Hỡi Thượng Đế! Chúng con tiến tới người. Jérôme và con, song đôi đứa này vì đứa khác, đi suốt đường đời như hai lữ khách bên nhau và thỉnh thoảng kẻ này nói với kẻ kia: "Bạn ơi, hãy nương vịn vào ta nếu bạn mỏi” và kẻ kia đáp lại: "Chỉ cần cảm thấy rằng bạn vẫn ở bên ta, thế là đủ…". Nhưng không. Hỡi Thượng Đế, con đường Người chỉ dẫn chúng con, là một con đường hẹp, hẹp lắm, hẹp đến nỗI không thể nào đi song đôi mà tiến lên được cả.

Hơn sáu tuần nay rồi, tôi không giở lại tập vở này. Tháng vừa rồi, đọc lại đôi trang, tôi chợt bắt gặp một sự cố gắng tội lỗi và phi lý, cố gắng viết hay… vì chàng mà ra cả…
Làm sao thế được. Tập nhật ký này khởi sự là cốt giúp tôi quên chàng, thì tạI sao tôi lại phải vì chàng mà viết?
Tôi đã xé hết những trang nào có vẻ viết hay (tôi biết tôi muốn nói gì trong lời nói ấy). Đáng lẽ ra, tôi phải xé tất cả những trang nào có nhắc tớI chàng. Đáng lẽ phải xé hết. Tôi không nỡ.

Và thế là xé xong một đôi trang, tôi đã cảm thấy chút kiêu hãnh… một thứ kiêu hãnh có thể xui tôi buồn cười, nếu lòng tôi không quá đau thương.
Như chừng việc làm kia là một công trạng gì đáng kể! Và những tờ giấy xé đi có ý nghĩa gì lắm đó, hỡi ôi!

6 tháng 7.

Tôi đã đành loại trừ khỏi tủ sách… từ cuốn này tới cuốn khác, tôi trốn tránh chàng, và cứ gặp lại chàng mãi. Ngay cả trang sách tôi khám phá một mình, không có chàng chỉ dẫn, tôi vẫn nghe rõ giọng chàng đọc cho tôi nghe. Tôi chỉ thích những gì chàng thích, và tư tưởng tôi rập theo khuôn mẫu tư tưởng chàng, cho đến nỗi tôi không cách gì phân biệt được, thôi đành hòa chung làm một vậy. Đôi lúc tôi gắng viết thật dở để thoát khỏi sức lung trạo của tiết điệu chàng; nhưng chống lại chàng, cũng là còn lưu tâm ý với chàng. Tôi quyết định từ nay trong một thời gian, chỉ đọc kinh thánh mà thôi (và có lẽ l’Imitation nữa) (**) và chỉ ghi thường nhật vào trong cuốn sổ này cái tiết nào quan trọng trong Kinh Thánh mà thôi.

Tiếp theo là cái loại "Bánh ăn thường nhật" và từ đó trở đi, tiếp theo mỗi ngày tháng ghi, lại có mỗi tiết Thánh Kinh… Tôi chỉ chép ra đây những tiết nào nàng có chú thêm vài lời bàn luận.

6 tháng 9 – 10 giờ đêm

Tôi đã gặp lại chàng. Chàng ở đây, dưới mái nhà này. Tôi nhìn thấy trên nội cỏ ánh sáng từ khung cửa sổ chàng dọi xuống. Trong khi viết những dòng này, chàng còn đương thao thức; và có lẽ chàng nghĩ đến tôi. Chàng không thay đổi; chàng nói thế; tôi cảm thấy thế. Tôi có thể gặp chàng mà giữ được thái độ như tôi đã quyết định đó không? Làm sao cho tình yêu chàng phủ nhận mất tôi đi?…

Chương kết

Nắng đã xế về bên xứ bạn
Huy Cận

Năm ngoái, tôi gặp lại Juliette. Hơn mười năm đã trôi qua, từ ngày nhận được bức thư của nàng, bức thư báo tin Alissa mất. Nhân một chuyến đi về Provence, tôi được dịp ghé lại Nimes. Đường Fuechères, giữa đô thị ồn ào, gia đình Teissières ở một ngôi nhà khá đẹp. Tuy đã có báo tin cho Juliette biết mình sẽ tới thăm, tôi vẫn thấy cảm động lúc bước qua ngưỡng cửa.
Một người vú đưa tôi vào phòng khách. Một lát sau Juliette ra chào. Tôi tưởng nhìn thấy cô Plantier: cũng dáng đi, điệu đứng, cũng một vóc dạng, cũng một lối thân mật quá mực thường. Nàng vồ vập hỏi tôi một trăm câu hỏi, và không kịp chờ câu trả lời, nàng hỏi về nghề nghiệp công ăn việc làm của tôi ở Paris, và sức khỏe, và sự giao tế thường ngày... "Anh về miền Nam có việc gì thế? Tại sao anh không đi luôn đến Aigues-Avives? Édouard sẽ sung sướng biết bao nếu được gặp anh". Rồi nàng cho tôi hay tin tức mọi người, nói về chồng con, Robert, nói đến mùa màng, về sự buôn bán lỗ lã. Tôi được nàng cho hay rằng Robert đã bán Fongueusemare để đến ở Aigues-Avives; và bây giờ cậu hùn vốn với Édouard, và nhờ đó Édouard có thể đi xa nhiều chuyến, chú tâm riêng vào phương diện thương mãi của công việc làm ăn, trong khi Robert coi sóc đất đai, cải thiện, mở mang thêm, và trù định thêm kế hoạch...
Trong khi nàng nói, tôi lặng lẽ lo âu nhìn khắp gian phòng xem có gì nhắc gợi quá khứ không. Tôi nhận ra giữa những bàn ghế mới, một đôi di vật ở Fongueusemare; những cái dĩ vãng đương rộn lên ở lòng tôi, dường như Juliette không biết tới, hay là gắng làm cho tôi nguôi quên.

Hết