khi tôi còn cảm thấy rằng đối với nàng, đấy chỉ là một trò đùa thôi, không khác. Nhưng mặc! Không phàn nàn kêu ca gì hết, trong thư tôi cố xóa nhòa mọi nỗi lo âu.
Cuối tháng chạp, Abel và tôi về Havre.
Tôi đến nhà dì Plantier. Dì đi vắng. Vừa vào phòng riêng, thì người làm vào bảo dì đã chờ ở phòng khách.
Dì hỏi han sức khỏe, học hành xong, âu yếm vào ngay câu chuyện:
- Cháu chưa nói cho dì rõ, những ngày ở Fongueusemare lúc trước có vừa lòng cháu không? Nói cho dì biết, công việc đã tiến hành tồn lưu tồn lập được nhiều ít tập họp chi không?
Thế là lại phải biết chịu đựng sự vụng về thật thà của dì tôi. Tuy khó chịu khi nghe dì sống sượng nói đến mối tình đẹp đẽ của mình, nhưng làm sao cáu được, khi nghe những câu hỏi thân mật thẳng thắn, nhưng tôi vẫn hờn dỗi ra mặt.
- Cháu còn nhớ rằng hồi đầu năm dì có bảo đính hôn như thế là hơi sớm kia mà?
- Ừ, thì đã hẳn: trước tiên cũng phải nói thế chứ, dì vừa nói vừa nắm lấy tay tôi, trìu mến siết chặt. Vả chăng cháu còn học, còn tòng quân, thì chưa dễ gì tính chuyện hôn nhân sớm được. Cũng còn phải nhiều năm, dì biết thế. Và riêng dì, dì không tán thành những cuộc đính hôn kéo dài ra. Kéo dài ra chỉ làm mệt mỏi tồn lưu cho con gái. Nhưng nhiều khi cũng cảm động thật... Mà không cần phải làm chính thức cho phiền. Chỉ cốt cho người ta hiểu - ồ! kín đáo thôi! hiểu rằng không còn cần phải tìm những nơi khác; như vậy mới dễ chuyện giao thiệp, gặp gỡ, thư từ của cháu chứ; và nếu nói cho cùng, có đám nào đến hỏi – sự ấy có thể xảy ra lắm, cháu nhé! – thì cũng có thể để mình trả lời họ rằng... không; rằng không cần cái đó nữa. Cháu biết không, người ta đi hỏi Juliette đấy. Juliette được để ý rất nhiều, mùa đông năm nay. Nó cũng còn hơi trẻ một chút, và đó cũng là lời Juliette đáp với người ta: nhưng người ta lại sẵn sàng chờ đợi; kể ra họ cũng không còn là một chàng trai trẻ hẳn, nhưng dù sao cũng là một đám rất nên; một kẻ rất bằng chắc; ngày mai cháu sẽ gặp, dì dựng gây Noel, có mời anh ta đến. Cháu sẽ cho dì biết cảm tưởng bước chân em chồn tồn lưu nhé.
- Dì ạ, cháu sợ rằng anh ta sẽ mất công mà chẳng được gì, và có thể rằng Juliette đã có một hình ảnh nào ở trong tâm trí rồi – tôi dừng lại chưa muốn nói tên Abel.
- Hừ? – dì tôi như muốn hỏi... với vẻ mặt nghi ngờ và hơi nghiêng đầu về một phía. Cháu làm dì ngạc nhiên! Thế sao Juliette chả nói gì cả?
Tôi mím môi, không muốn nói thêm.
- Chào. Rồi hãy hay sau. Cháu Juliette lúc sau nầy thường mệt mỏi. Vả lại hôm nay không phải để bàn chuyện cô ta. À! Alissa cũng thật là dễ thương lắm... Nào, con đã có bày tỏ ý định tồn lưu với nó chưa?
Dì dùng những tiếng quá thật, tôi đâm bực mình, nhưng trước câu hỏi đột ngột, tôi không quen nói dối, nên lúng túng đáp:
- Vâng, đã ạ. Và cảm thấy mặt mày nóng ran.
"Trâm môn thân phận bất đồng
Lọ là thí chủ tấc lòng lẳng lơ!"
- Alissa đáp sao?
Tôi cúi đầu xuống, không muốn đáp. Rồi lúng túng hơn, tôi bảo:
- Nàng không chịu đính hôn?
- Ừ phải mà. Còn bé thế là tồn lưu có lý. Các cháu còn chán thì giờ đi...
- Dì ạ, thôi gác chuyện ấy lại – tôi muốn chận lời dì, nhưng vô ích.
- Vả điều ấy không làm dì phải ngạc nhiên; dì vẫn thường thấy nó biết điều hơn cháu kia đấy.
Tôi không rõ lòng tôi lúc ấy thế nào; có lẽ mệt nhoài đi vì bà dì cứ gặn hỏi mãi, bỗng dưng tôi thấy lòng mình như rã rời, tan vỡ; như một đứa trẻ con, tôi quỳ xuống, gục đầu vào gối dì, tấm tức:
- Không, dì không hiểu được. Alissa không có ý bảo cháu chờ đợi.
- Sao! Chẳng lẽ nó ruồng bỏ cháu sao? Dì tôi ái ngại vừa nói vừa nâng trán tôi lên.
- Cũng không phải thế. Tôi buồn nản lắc đầu.
- Cháu sợ rằng nó không còn yêu cháu nữa?
- Ồ không. Cháu không sợ điều ấy.
- Cháu ơi, nếu muốn dì hiểu được, thì phải gắng nói sao cho rõ hơn một chút ít chứ.
Tôi vừa thất vọng vừa xấu hổ sao mình có thể mềm yếu như thế? Dì tôi hẳn nhiên là không thể nào hiểu được những hoang mang của tôi; nhưng, nếu có một vài cớ nào rõ rệt ẩn sau lời từ chối của Alissa thì dì có thể dịu dàng hỏi được, sẽ giúp tôi tìm ra... Dì nói tiếp:
- Nầy, cháu nghe đây: sáng mai, Alissa sẽ đến giúp dì trang hoàng cây Noel; dì sẽ hỏi rõ đầu đuôi; trưa lại, dì sẽ cho cháu biết. Cháu sẽ hiểu rằng chẳng có gì đáng ngại lo cả.
Buổi chiều, tôi đến dùng cơm tại nhà cậu Bucolin. Juliette ốm đôi ngày rồi, gương mặt có vẻ khác; đôi mắt nàng có một điều gì khó nói sắc sảo lạnh lùng, gần như tàn nhẫn, càng làm cho nàng khác biệt Alissa hơn. Tối hôm ấy, tôi không nói chuyện riêng được với ai, cả Alissa và Juliette; tôi cũng không mong muốn gì; cậu lại mệt mỏi, tôi ra về.
Hàng năm cây Noel dì tôi dựng quây quần khá đông trẻ con và bạn bè thân thích. Nó được dựng lên ở tiền đình. Cây dọn chưa xong, và qua hôm sau, Alissa đến nhà dì rất sớm để gắn móc giúp vào cành những vật trang hoàng: nến, quả, kẹo, bánh và đồ chơi. Nếu cùng nàng soạn sửa, chắc là tôi vui thích, nhưng phải lánh đi, để cho dì Félicie có dịp dò hỏi riêng. Tôi ra về, không gặp nàng, suốt buổi mai tìm cách nguôi quên những nỗi ưu tư.
Tôi đến nhà cậu, mong gặp lại Juliette; mới hay rằng Abel đã gặp nàng trước tôi. Sợ làm rộn câu chuyện có lẽ sắp dứt khoát giữa hai người, tôi lại đành bỏ đi, lang thang ra bờ ke, và quanh quẩn dạo khắp các đường phố cho đến trưa.
Khi trở về dì Félicie niềm nở:
- Cháu thật là khờ khạo hết sức! Có ai lại tự ý làm hỏng đời mình đến thế hay không! Mọi sự con kể cho dì nghe sáng nay đều sai bét hết cả. Có khó khăn gì đâu: dì bảo cô Ashburton đi ra ngoài nghỉ ngơi, bà ta lo lắng giúp đỡ nhiều cũng nhọc, ở lại một mình với Alissa, dì thong dong hỏi rất tự nhiên "sao cháu không chịu đính hôn trong dịp hè vừa qua". Cháu tưởng nó lúng túng chắc?
"Không, nó không lúng túng chút nào cả; nó chậm rãi bình tĩnh trả lời rằng nó không muốn lấy chồng trước con em nó. Nếu con mà hỏi thẳng nó, thì nó đã trả lời với con như thế rồi. Chỉ có thế thôi mà tự đày đọa mình khổ! Cháu thấy không, chỉ có thành thật là hơn hết... Tội nghiệp con bé, nó còn nói đến ba nó... ngày càng già yếu, nó không thể rời bỏ mà đi. Ồ! Hai dì cháu nói chuyện suốt buổi. Con bé thật là khôn ngoan hết mực, nói năng phải lời, cháu ạ; nó còn nói rằng không chắc xứng đáng làm vợ cháu; nó lớn tuổi quá, và có ý ước mong cháu lấy một người nào trạc tuổi Juliette là phải hơn..."
Dì tôi còn tiếp tục nói nhiều nhưng tôi không còn nghe thấy gì nữa; chỉ một điều cần yếu: Alissa không muốn lấy chồng trước Juliette. Nhưng đã sẵn Abel kia rồi! Thằng cha lông bông thế mà chí lý: cùng một lúc nó "hạ" luôn hai đám cưới một lần.
Tôi cố gắng giấu sự xúc động của mình trước lời thố lộ giản dị ấy, bằng một niềm vui vừa phải, tự nhiên; và dì tôi sung sướng biết bao, tự thấy như chính mình đem lại niềm vui đó cho thằng cháu. Dùng bữa xong, tôi cáo từ dì, chạy tìm Abel.
Anh ta bá lấy cổ tôi hôn, khi tôi vừa cho anh hay tin vui tồn lập của mình.
- Hừ, tôi nói có sai đâu; tôi có thể cho anh biết trước rằng câu chuyện sáng nay với Juliette thế là dứt khoát, tuy trước sau hai đứa chỉ nói chuyện hầu hết là anh thôi. Nàng có vẻ nhọc... sợ đi xa nữa sẽ làm nàng xúc động, e bất lợi, nên tôi không nấn ná ở lại lâu. Giờ nghe anh nói thế nầy, vậy là yên. Anh xem, tôi vồ lấy nón và can. Giờ anh hãy theo tôi đến nhà cậu anh nhé, và gắng níu tôi lại nếu dọc đường tôi chắp cánh bay mau: tôi cảm thấy mình phơi phới nhẹ nhàng hơn Euphorion (*). Khi Juliette biết rằng chính vì nàng mà Alissa không nhận lời anh... rồi tiếp liền, tôi cho nàng biết ý định cầu hôn tồn lập của tôi... A! Anh ơi, tôi hình dung thấy cha tôi tối nay đứng trước cây Noel tán dương công đức của Chúa Trời, và chan hòa nước mắt, khóc vì hân hoan, và đưa tay ban phước lành trên đầu bốn đứa yêu nhau đương quỳ gối. Cô Ashburton sẽ thở một hơi dài, và tan ra thành mây khói, dì Plantier sẽ chảy ra thành nước trong bộ áo xiêm, và cả cây Noel dâng ngọn lửa thiên huy hoàng ca ngợi công đức vòi või của Đấng Chí Tôn chan hòa hồng ân trên vạn vật...
Phải đợi đến chiều tối người ta mới đốt sáng cây Noel, và trẻ con, họ hàng, bạn hữu mới đến đông đủ xung quanh. Vừa lo âu, vừa nóng ruột, từ lúc chia tay Abel, tôi bỏ ra đi lang thang ngoài bờ bể cao miền Sainte – Adresse, rồi lạc mất lối, dò dẫm mãi khi về tới nhà thì buổi lễ đã khởi sự từ lâu rồi.
Alissa đứng đấy từ bao giờ, như chờ đợi tôi lâu lắm, vừa thấy tôi, nàng ra đón ngay. Nàng đeo nơi cổ chiếc thánh giá bằng ngọc tím của tôi tặng nàng ngày trước để làm vật kỷ niệm mẹ tôi, xưa nay tôi chưa thấy nàng đeo. Alissa có vẻ khắc khoải, như đau khổ lắm; tôi thấy lòng mình se thắt.
- Sao anh về muộn thế? Nàng hỏi nhanh, giọng hổn hển. Em định nói chuyện nhiều với anh.
- Anh ra chơi ngoài bờ bể, rủi lạc đường về... Nhưng sao trông hoảng hốt thế... Ồ, Alissa, có gì cho anh biết đi.
Nàng đứng im lìm trước mặt tôi, sững sờ, làn môi mấp máy run run, tôi thấy đau khổ cùng cực, không dám hỏi thêm; nàng đặt tay lên cổ tôi, như muốn kéo tôi gần lại. Nàng muốn nói điều gì. Nhưng họ hàng vào đông quá: bàn tay nàng lại tuyệt vọng buông xuôi.
- Thôi, không còn thì giờ nữa anh ạ - Rồi thấy mắt tôi mờ lệ, đầy khẩn khoản, nàng giải thích bừa để tôi yên lòng:
- Không... có gì, anh hãy yên tâm: em chỉ chóng mặt thôi; trẻ con làm ồn quá... em phải trốn ra đây giây lát... Thôi, bây giờ đến lúc phải trở vào.
Tôi đứng lại một mình. Người vào đông đúc ngăn cách hẳn nàng với tôi. Tôi mong gặp lại nàng ở phòng khách; lúc bước vào, thấy nàng ở phía cuối phòng, giữa một đám trẻ con, đương tổ chức cuộc chơi cho chúng. Từ chỗ tôi đến nàng, có nhiều người quen thuộc, nếu tôi tiến lại, thế nào cũng bị họ cầm giữ hỏi han, xã giao, lịch sử, hàn huyên... tôi thấy mình không còn đủ can đảm nữa; cứ men dọc theo tường tiến lại... xem sao.
Khi tôi sắp bước qua cánh cửa kính lớn trước mặt vườn, bỗng một bàn tay nắm lấy tay tôi. Thì ra Juliette; nàng đứng trong góc, che khuất bởi một tấm màn. Nàng hấp tấp nói:
- Chúng ta hãy ra vườn, em có chuyện phải nói với anh. Anh cứ đi phía anh; em sẽ ra vườn gặp lại. Rồi hé cửa nàng bước vội ra.
Có chuyện gì xảy ra? Tôi muốn gặp lại Abel. Anh ta đã nói những gì?... Anh đã làm gì? Quay trở lại phía tiền đình, tôi ra vườn tìm Juliette.
Mặt nàng đỏ như gấc chín. Nàng cau mày lại, xem có vẻ nghiệt khắc và đau đớn làm sao! Mắt nàng long lanh như người lên cơn sốt; giọng nàng như khô cứng lại; nàng đương bị khích động vì cáu tiết chuyện gì, tuy đương lo âu, tôi cũng không khỏi ngạc nhiên, và dường như thấy ngượng ngịu trước sắc đẹp của nàng. Ngoài vườn chỉ có hai chúng tôi. Nàng hỏi ngay:
- Chị Alissa đã nói chuyện với anh chứ?
- Anh đi chơi về quá muộn...
- Anh biết không? Chị Alissa muốn rằng em lấy chồng trước chị?
- Anh biết...
Nàng đăm đăm nhìn tôi:
- Và anh biết chị muốn em lấy ai không?
Tôi đứng im, không biết đáp thế nào.
- Lấy anh! Nàng kêu to một tiếng.
- Nhưng thế là điên cuồng!
- Có phải không!
Giọng nàng vừa hân hoan, vừa như tuyệt vọng. Nàng đứng lên, lùi bước:
- Bây giờ em biết em phải làm gì, nàng thảng thốt nói thêm, rồi mở cửa vườn, lách mình qua, cánh cửa đóng mạnh lại phía sau.
Mọi sự quay cuồng trong đầu. Tôi choáng váng, máu đập mạnh hai bên thái dương. Phải tìm gặp Abel, chắc anh ta sẽ có thể giải thích cho tôi rõ câu chuyện kỳ quặc nầy... Nhưng không thể vào phòng khách. Mọi người sẽ nhận ra vẻ thảng thốt trên mặt mình. Tôi ra ngoài. Không khí lạnh trong vườn làm tôi bình tĩnh lại.
Chiều xuống. Sương mù vùng biển bàng bạc che khuất đô thành. Cây cối trụi lá. Cả trời đất cũng hoang vắng mênh mang... Tiếng ca hát vẳng lên; hẳn là bọn trẻ con đang tụ họp quanh cây Noel.
Tôi trở vào, ngang qua tiền đình. Cửa phòng khách và hành lang đều mở rộng. Phòng khách đã vắng người; thoáng có tiếng dì tôi đương nói chuyện với Juliette. Ở hành lang, quanh cây Noel họ hàng đương xúm xít. Bài thánh ca vừa dứt; im lặng trong giây lát. Mục sư Vautier đứng trước cây, khởi sự thuyết giáo. Ông không bỏ qua một dịp nào để "gieo hạt tốt", làm như lời ông nói.
Ánh sáng và hơi nóng làm tôi khó chịu, tôi muốn trở ra, vừa đến cửa, thì gặp Abel; hẳn là anh ta đứng đó khá lâu. Anh nhìn tôi, đầy trách móc và rùn vai như thù oán. Tôi tới gần.
- Ngớ ngẩn đến thế là cùng, Abel nói. Rồi thình lình: - A ! Chúng ta ra ngoài thôi, tôi đã được một mẻ thật hay. Và khi chúng tôi đã ở ngoài: - Anh ngớ ngẩn đến thế là cùng! Anh ta nói lại lần nữa, trong khi tôi lo lắng, không thốt được lời nào. – Nhưng chính nàng yêu anh kia mà, sao anh ngơ ngẩn quá thế. Ít nữa anh cũng cho tôi biết mới phải chứ!
Tôi kinh ngạc, rụng rời không chịu hiểu.
- Không, không phải! Anh không thể tự mình nhận thấy điều ấy hay sao!
Anh ta nắm lấy cánh tay tôi, cáu tiết lắc mạnh, nghiến răng lại, giọng nói run lên như rít.
- Abel nầy, tôi van anh. – Và trong khi anh ta lôi bừa tôi đi, không biết là đi đâu, tôi nói tiếp : - đừng nóng nảy nữa, gắng kể cho tôi rõ việc xảy ra như thế nào. Tôi hoàn toàn không hay biết gì cả.
Dưới ánh sáng ngọn đèn đường, anh đứng lại nhìn thẳng vào mặt tôi: rồi kéo sát tôi vào mình, anh đặt đầu lên vai tôi, tấm tức nói:
- Xin lỗi anh! Tôi cũng đần độn, còn đần độn hơn anh, và cũng không nhìn thấy sự thật sáng suốt hơn anh tí nào.
- Giờ anh đã nguội dịu bớt; anh ngẩng đầu, bước đi bước lại và nói: - Việc xảy ra, thôi không nên nói lại nữa, chẳng hay gì. Tôi đã nói với anh, sáng nay tôi nói chuyện với Juliette. Trông nàng đẹp dị thường, tươi vui xao xuyến quá; tôi tưởng nàng rung động vì tôi; té ra lẽ giản dị là chỉ vì tôi nói chuyện về anh, thế đấy!
- Lúc ấy, anh chưa nhận rõ được gì?
- Không; cũng không hẳn thế; nhưng bây giờ mọi sự nhỏ bé đều sáng tỏ lắm rồi.
- Anh chắc mình không lầm chứ?
- Lầm làm sao được nữa! Có mà đui mù mới không nhận thấy nàng yêu anh!
- Thế rồi Alissa...
- Thế rồi Alissa muốn hy sinh. Nàng đã thấu được niềm bí ẩn của em gái, và muốn nhường chỗ cho em. Mà sao anh ngớ ngẩn thế. Nào câu chuyện có khó hiểu lắm đâu... Tôi đã định bắt lại câu chuyện với Juliette; ngay những lời đầu, ngay khi nàng bắt đầu hiểu ý tôi, nàng liền đứng lên, rời khỏi chỗ ghế ngồi, và lặp đi lặp lại: "Tôi đã biết chắc lắm mà", với giọng điệu một người không biết chắc gì ráo!
- Ồ! Anh đừng đùa nữa chứ!
- Sao lại đừng? Tôi thấy câu chuyện thật quá khôi hài... Nàng vụt chạy vào phòng cô chị. Tôi thoáng nghe những giọng cãi nhau kịch liệt. Tôi hoảng sợ. Tôi mong gặp lại Juliette, nhưng một lúc sau, chỉ có Alissa đi ra. Nàng đội nón, hơi ngượng khi nhìn thấy tôi: chào vội một tiếng rồi bỏ đi... Đấy, câu chuyện chỉ có thế.
- Anh không gặp lại Juliette?
Abel ngần ngừ một lúc:
- Có. Khi Alissa đi rồi, tôi đến phòng. Juliette còn ngồi trước lò sưởi, không nhúc nhích, khủy tay chống lên mặt đá hoa, bàn tay nắm lấy cằm, sững sờ nhìn vào tấm gương trước mặt. Khi nghe tiếng chân tôi, nàng không quay lại, nhưng giẫm chân kêu: "Ồ ! Để cho tôi yên mà". Một thứ giọng gay gắt đến nỗi tôi phải quay phắt trở lui, lẹ chân dông mất, không nói một lời. Đó, đầu đuôi câu chỉ có thế.
- Và bây giờ?
- Được nói chuyện với anh thế nầy, tôi thấy lòng nhẹ bớt... Và bây giờ? Thôi thế! Anh hãy thu xếp làm sao cho Juliette, bởi vì, theo như tôi hiểu Alissa, thì nàng không thể nào trở lại với anh, nếu Juliette còn đau khổ.
Chúng tôi bước đi, không nói gì thêm nữa. Sau cùng Abel bảo:
- Thôi, ta về. Họ hàng thân thích giờ nầy đã cáo lui hết. Chắc cha tôi đương chờ tôi.
Phòng khách đã vắng. Trong phòng đợi, bên cây Noel trơn trụi, chỉ còn dì tôi, hai người con của dì, cậu Bucolin, cô Ashburton, vị mục sư, và một nhân vật khá ngây ngô mà trước đó tôi thấy có nói chuyện lâu lắm với dì tôi, nhưng bây giờ tôi mới kịp nhận ra là người cầu hôn Juliette. Hắn cao lớn mạnh mẽ, hồng hào, đầu sói cả, thuộc giai cấp khác, dòng dõi, gia thế khác, hắn hơi ngỡ ngàng trong bầu không khí nầy, và kéo vuốt bộ râu mép rậm rạp rất nóng nảy. Cửa tiền đình mở, không có ánh đèn; chúng tôi lặng lẽ đi vào, không ai hay. Một linh cảm ghê sợ xâm chiếm lấy tôi.
- Dừng lại – Abel bảo và nắm lấy tay tôi.
Trong phòng, người lạ đang tiến đến gần Juliette, nắm lấy tay nàng, Juliette dã dượi không quay lại. Tâm hồn tôi chìm ngập trong bóng tối âm u.
- Nhưng như thế nghĩa là gì, anh Abel! Tôi như chưa hiểu, hay đúng hơn, tôi hy vọng mình hiểu sai.
- Ồ, nào có gì lạ! Cô bé đó muốn vượt hơn chị đấy mà. Nàng không chịu kém đâu. Hẳn là giờ nầy nơi thượng giới, thiên thần đẹp ý đương hoan hô !
Cậu tôi lại hôn Juliette, Miss Ashburton và dì Félicie vây quanh. Mục sư Vautier đến gần. Tôi tiến lên một bước. Alissa nhìn thấy, chạy lại cuống quýnh:
- Ồ, anh Jérôme, không thể nào như thế được. Juliette không yêu chàng. Chính sáng nay nó nói với em. Anh gắng ngăn cản dùm, anh! Nếu sự tình mà xảy ra thế nầy, thì rồi em nó sẽ ra sao!
Nàng níu lấy vai tôi, tuyệt vọng van nài.
Bỗng một tiếng kêu thất thanh. Chúng tôi chạy lại. Juliette té xỉu trên cánh tay dì tôi. Mọi người hốt hoảng, cúi xuống đỡ. Tóc nàng xổ tung, rối rắm. Mặt tái xanh. Toàn thân nàng giãy giụa, trông không giống một cơn ngất tầm thường.
- Nhưng không. Không hề gì. Dì tôi nói lớn cốt để yên lòng cậu tôi, ông đang cuống lên. Nhưng không hề gì cả. Cháu nó xúc động quá đấy thôi. Nào ông Teissières, hãy giúp tôi một tay. Không ai mạnh bằng ông. Ta gắng đem cháu lên phòng, đặt nó lên giường của tôi... lên giường của tôi... Rồi bà nghiêng xuống nói nhỏ một câu vào tai người con trai cả, có lẽ bảo đi mời y sĩ.
Tôi dừng lại trước cửa phòng. Juliette nằm trên giường. Alissa nói thầm với ông Teissières và Abel vài tiếng; nàng theo chân hai người ra đến cửa, yêu cầu chúng tôi để yên cho Juliette tĩnh dưỡng, nàng lại ở với dì Plantier chăm sóc cho em.
Abel nắm cánh tay tôi kéo ra ngoài; trong đêm tối hai đứa bước đi, bước mãi, không mục đích, hết tinh thần, hết can đảm...

Chú thích:

Chương 5

Tôi không tìm ý nghĩa nào khác cho cuộc đời mình, ngoài tình yêu Alissa. Tôi bám vào đấy, không chờ mong gì nữa, và không muốn chờ mong gì hết, ngoài những gì do người yêu của tôi đem lại.
Qua ngày hôm sau, tôi sửa soạn đến thăm nàng, thì dì tôi đưa cho tôi một bức thư dì vừa nhận được.

Cơn ngất của Juliette chỉ bớt sáng nay, nhờ mấy vị thuốc của y sĩ. Cháu xin yêu cầu anh Jérôme đừng tới đây nữa trong vài hôm. Juliette có thể nhận ra tiếng chân đi, hoặc giọng chàng nói, mà em nó hiện cần được yên nghỉ, tĩnh dưỡng hoàn toàn.
Cháu sợ phải ở tại đây lâu vì bịnh tình Juliette. Nếu cháu không gặp lại Jérôme trước khi anh ấy lên đường, thì cô ơi, hãy nói với anh rằng cháu sẽ có thư sau.

Thế là lệnh cấm chỉ nhắm riêng tôi. Còn dì tôi, còn mọi người thì cứ được tự do đi lại. Dì tôi định sáng nay sang ngay bên ấy. Nói rằng tiếng động của bước chân tôi? Giọng nói của tôi? Cái lý do mới, phi lý làm sao! Thôi mặc.
- Vâng. Được rồi. Cháu sẽ không đến nữa.
Không được gặp Alissa thật là đau đớn: nhưng nếu được gặp nàng, tôi càng thêm lo ngại; nàng sẽ đổ cho tôi chịu trách nhiệm bệnh tình của Juliette. Thà không gặp nhau còn hơn để nhìn nàng hờn giận.
Dù sao, tôi cũng mong mỏi gặp lại Abel. Đến nhà anh, người làm đưa cho mảnh giấy:

"Tôi để lại anh vài dòng này để anh đừng bận tâm lo ngại. Ở tại Havre này, tôi không thể chịu được nữa. Tôi đi Southampton chiều hôm qua ngay sau khi từ biệt anh. Tôi sẽ ở lại nhà Londres, ở nhà S..., ở cho đến hết những ngày lễ này. Chúng ta sẽ gặp lại nhau tại trường".

Thế là luống công chạy cầu cứu khắp nơi. Tôi không muốn kéo dài thời hạn cuộc sống nơi đây chỉ dành cho tôi toàn những đau khổ. Tôi về Paris trước ngày nhập học. Tôi chỉ còn biết hướng về Thượng Đế... Tôi đem nỗi khổ này phụng dâng cho người. Tôi tin rằng Alissa cũng tìm nương náu trong lòng đấng Chí Tôn và ý nghĩ ấy làm cho lời cầu nguyện của tôi càng thêm thắm thiết.
Thời gian dài trôi qua. Một thời gian suy tưởng, chiêm niệm và học hành, không có những biến cố nào xảy ra. Trước sau chỉ là những bức thư của Alissa, và những bức thư tôi viết lại cho nàng. Tôi còn giữ thư của nàng; những kỷ niệm của tôi nếu có lẫn lộn, từ giờ sẽ nhờ những bức thư ấy đánh dấu rõ hơn...
Nhờ dì Félicie và nhờ nàng nên tôi còn được tin tức ở Havre, được biết bịnh tình nguy kịch của Juliette đã gây lo lắng như thế nào trong những ngày đầu. Mười hai ngày sau khi đi, tôi mới nhận được mảnh thư nhỏ bé này của Alissa:

Anh Jérôme tha lỗi cho em, vì không viết thư cho anh được sớm hơn. Bịnh tình của Juliette không cho em đủ thì giờ. Từ ngày anh đi, không lúc nào em rời được Juliette. Em có nhờ dì Félicie cho anh hay tin tức nhà, và em chắc dì đã làm theo ý em. Thì hẳn anh đã biết từ ba hôm nay bịnh tình Juliette đã thuyên giảm. Em một lòng cảm tạ Thượng Đế nhưng chưa dám vội hân hoan.

Và Robert nữa, mà trước nay tôi ít nhắc đến, Robert đã tựu trường và cho tôi những tin tức hai chị. Tuy không hợp tính y, nhưng vì tình yêu đối với người chị, nên tôi để tâm chăm sóc Robert ít nhiều.
Nhờ có Robert nên tôi được biết nhiều điều, không thể trực tiếp hỏi được Alissa: Édouard Teissières thường rất năng lui tới ân cần viếng thăm Juliette nhưng cho đến khi Robert từ giã Havre, chàng vẫn chưa được thấy lại nàng. Tôi cũng được biết rằng từ ngày tôi đi Juliette rất lặng lẽ với chị.
Rồi sau nhờ dì Félicie, tôi được hay tin lễ đính hôn của Juliette, nhưng tôi linh cảm rằng Alissa bất bình cuộc hôn nhân này, nàng rất mong nó sẽ không thành tựu là hơn. Nhưng Juliette lại muốn sớm ngày nào hay ngày ấy. Sự quyết định đó không gì lay chuyển được; van xin khuyên nhủ, cản ngăn đều vô ích. Sự quyết định mạnh mẽ chắn ngang tim nàng, bịt mắt nàng, vây bọc nàng trong một sự lặng lẽ kéo dài mờ hoen ri rỉ.
Thời gian trôi qua. Tôi nhận được toàn những mảnh thư gây tuyệt vọng của Alissa. Sương lạnh mùa đông vây ám suốt tâm tư; ngọn đèn thao thức học hành, tất cả những thắm thiết sôi nổi của tình yêu, và của lòng tin tưởng, không xóa nổi bóng tối lạnh lùng trong lòng tôi. Thời gian qua. Lá còn rớt.
Rồi một buổi sáng mùa xuân đột ngột, một bức thư của Alissa gửi cho dì Plantier, dì vắng nhà buổi đó, bức thư sau này dì tôi gửi lại cho tôi, tôi xin trích ra đây một vài đoạn có thể soi sáng phần nào cho câu chuyện rắc rối kia.

... Cô xem, cháu dễ bảo biết mấy. Nghe theo lời cô dặn, cháu có tiếp ông Teissières; cháu có nói chuyện nhiều với ông ta. Và cháu có nhận thấy rằng ông ta tỏ ra hoàn toàn về mọi phương diện, và cháu bắt đầu tin rằng cuộc hôn nhân này sẽ không đến nỗi gây đau khổ nhiều như ý con tưởng ban đầu. Thật thế, Juliette không yêu chàng, nhưng càng ngày cháu càng thấy rằng chàng rất đáng được yêu. Chàng bàn đến tình trạng này một cách sáng suốt và tỏ ra hiểu rõ tính khí em của cháu nhiều, nhưng chàng rất tin tưởng ở hiệu lực tình yêu mình, và cho rằng không có gì mà lòng thủy chung của chàng lại không thắng nổi. Nghĩa là cho cô thấy quả chàng đã rất thiết tha.
Cháu rất cảm động thấy Jérôme chăm sóc đến Robert. Cháu nghĩ rằng chàng làm thế vì bổn phận thôi, chớ tính khí của Robert không tương hợp với chàng – và làm thế có lẽ Jérôme muốn cháu vui lòng thôi – nhưng chắc hẳn chàng cũng nhận thấy rằng trách nhiệm mình chịu gánh mà càng nặng thì tinh thần của mình càng được nung nấu và nâng cao. Xin cô đừng cười là đứa cháu nói chuyện "siêu việt" nhé. Đó là những tư tưởng đã nâng đỡ cháu và giúp đỡ cháu có thể gắng nhận ra được rằng cuộc hôn nhân của Juliette là một điều hay.
Lòng ân cần thân ái của cô đối với cháu thật êm dịu và an ủi biết bao! Nhưng xin cô đừng tưởng rằng cháu đau khổ; cháu có thể quả quyết rằng; trái lại, vì chính sự thử thách vừa dày vò Jérôme đã có một phản ứng nơi cháu: "Bất hạnh cho kẻ nào đặt hết lòng tin cậy của mình vào tay con người". Trước khi tìm lại được câu ấy trong Thánh kinh, cháu đã được đọc lời ấy trên một tấm ảnh Noel của Juliette gởi cháu thuở anh ấy chưa được mười hai tuổi, và cháu vừa được mười bốn tuổi. Trên tấm ảnh ấy, bên cạnh bó hoa mà ngày ấy chúng cháu thấy đẹp vô cùng, có mấy dòng thơ này dịch giải của Corneille:

Cháu thú thật là mấy câu đó không xui cháu cảm kích nhiều. Cháu thích mấy câu "Tiết" đơn giản của Jérémie hơn; hơn đến vạn lần. Chắc anh Jérôme khi chọn tấm carte ấy không để ý mấy đến lời thơ kia, nhưng nếu phán đoán theo thư từ của chàng thì cháu tin rằng những khuynh hướng của chàng ngày nay rất giống của cháu, và mỗi ngày cháu hằng cảm tạ Thượng Đế biết bao. Người đã đồng thời kéo hai tâm hồn của hai chúng con về bên lòng thương vô hạn của Người.
Nhớ lời cô dặn, cháu không viết thư cho chàng dài như trước, để chàng yên tâm học hành. Chắc cháu sẽ thấy rằng chính cũng vì vậy mà cháu tìm đắp đổi cho mình bằng cách nói về chàng cho thật nhiều; sợ còn tiếp tục dài dòng, cháu xin ngừng bút ở đây; một lần này trót lỡ, xin cô chớ rầy rà.

Bức thư gây cho tôi những ý nghĩ gì! Tôi thầm trách sự can thiệp trống trải của dì tôi (lời dì dặn ấy là lời gì, để cho nàng không viết thư cho tôi nữa?) rồi dì lại còn vụng về ân cần gửi lại tôi bức thư! Sự im lặng của Alissa đã làm tôi khổ não không cùng. Điều nàng không nói với tôi, nàng lại đem nói với kẻ khác. Nếu sự thật có buồn tủi như thế thì thà dì giấu đi, đừng cho tôi hay biết, có phải hơn không? Cả bức thư không lời nào là không làm tôi cáu: sao nàng lại có thể kể cho dì tôi nghe một cách dễ dàng như thế những điều kín đáo nhất riêng giữa hai chúng tôi, sao giọng nàng lại tự nhiên, lại điềm tĩnh, lại trang nghiêm và vui tươi đến thế?
Nhưng nào có gì đâu! Cái điều xui anh cáu, là duy chỉ bởi anh biết được rằng cái thư này, nàng không chịu gửi cho anh! Abel bảo tôi như thế. Tôi xem Abel như người bạn duy nhất, mà hàng ngày tôi có thể kể hết nỗi niềm; hằng ngày cảm thấy cô độc, tôi có thể đem thố lộ hết tâm can: nhớ nhung, sướt mướt, thở than, mọi thứ đều xui tôi tìm tới anh để trút bớt... thiếu tin tưởng ở mình, nhiều lúc luống cuống chỉ còn biết nghe theo lời anh bày vẽ, mặc dù bản tính chúng tôi rất khác nhau, hay có lẽ chính vì chỗ khác nhau ấy mà tôi càng thấy dễ giải bày...
- "Giờ ta hãy xét kỹ bức thư này, anh nói thế và đem giở bày bức thư ra trên bàn. Cặp Juliette Teissières, chúng ta hãy bỏ thiêu trong lửa tình, phải thế không? Chúng ta cũng thừa biết ngọn lửa ấy nó ra cái làm sao rồi! Hừ ! Teissières tôi trông có vẻ dáng là con bướm để cháy thiêu trong ngọn lửa ấy được lắm... "
Tôi khó chịu trước lối khôi hài của anh:
- Thôi, gác việc ấy lại. Hãy xét đến việc khác.
- Việc khác?... Mọi việc khác của bức thư là chỉ dành riêng cho anh thôi! Anh còn than van nỗi gì? Không một dòng, một chữ nào không đầy tình thương nhớ anh. Có thể nói rằng cả bức thư trọn vẹn là viết để gửi riêng cho anh thôi. Bà Félicie chuyển nó lại cho anh là đúng lắm; kẻ chân chính được nhận là anh chứ còn ai; vì không gửi được cho anh nên Alissa gửi bừa cho bà cô, cũng như nàng có thể gửi cho một kẻ nào khác. Nếu thật tình muốn nói chuyện với dì anh thì hà tất phải dài dòng văn tự, lại thêm thơ của Corneille nữa, cái mới chết! – Thật thì là thơ của Racine; - quả là nàng chỉ trò chuyện với anh thôi, thật đấy, chỉ với anh thôi, nàng mới tỉ tê tâm sự dài dòng. Anh là một kẻ hết sức khờ khạo, nếu nội trong hai tuần nữa, cô em không viết thư cho anh cũng dài dòng, tự nhiên, và tươi tốt dễ thương như thế.
- Chưa chắc gì.
- Chắc hay không là do anh. Anh muốn tôi khuyên một điều? Từ nay tuyệt nhiên đừng nói gì cả. Đừng. Cứ im lặng, không nói chuyện tình ái, không nói chuyện hôn nhân, không của tin canh thiếp, không nạp thái vu quy... Anh không thấy rằng từ ngày xảy ra cái "tai nạn" Juliette, thì cô chị ghét nhất là nghe nói tới hôn nhân đó sao? Cứ tác động trên tình ruột thịt, cứ nói mãi với nàng về chuyện Robert, nếu anh kiên nhẫn lo chăm sóc cho cái thằng khỉ ngốc đìu hiu ấy. Cứ tiếp tục làm đẹp ý cái phần lý trí của nàng; mọi sự sẽ theo sau, vuông tròn ra hết cả. A! Nếu được tôi mà viết cho nàng thì khỏi phải nói.
- Anh sẽ không xứng đáng được yêu nàng. Tuy thế, tôi vẫn theo lời Abel, và quả đúng như lời chàng, chẳng bao lâu thư của Alissa bắt đầu "có hồn" trở lại. Nhưng tôi vẫn chưa thể hy vọng là nàng đã thật sự hân hoan, khi tình cảnh và hạnh phúc của Juliette chưa được yên ổn. Nhưng dần dà những tin tức về Juliette đã thấy khả quan. Hôn lễ của nàng sẽ cử hành vào tháng bảy. Alissa nói trong thư rằng nàng biết ngày ấy Abel và tôi bận học không thể về... Tôi hiểu ý nàng muốn nói rằng chúng tôi không nên có mặt hôm đó là hơn. Thế là chúng tôi lấy cớ bận học hành, thi cử, nên không về. Chỉ gởi lời chúc mừng.
Mười lăm ngày sau khi hôn lễ Juliette. Alissa viết thư cho tôi:

Anh Jérôme yêu dấu,
Em ngạc nhiên biết bao, hôm qua tình cờ giở tập thư Racine của anh tặng em ngày nọ, lại thấy bốn câu thơ trong tấm ảnh Noel mà anh gởi cho em năm xưa, mà em giữ đã mười năm nay trong quyển kinh Thánh.

Xưa nay em cứ tưởng là mô phỏng theo Corneille, và thú thật là em không thấy tuyệt vời gì cho lắm. Nhưng rồi tiếp tục đọc bản thánh ca thứ tư, em gặp nhiều đoạn hay đến nỗi không thể lặng yên được, đành chép lại cho anh đây. Cólẽ anh đã biết rồi. Không sao! Em chép lại là vì vui mà chép. Chép cho anh hay chép cho em cũng thế, và em cảm thấy như đương cùng anh thong dong đọc lại:

Có đẹp không? Anh Jérôme! Anh có thấy những vần thơ ấy đẹp gay cấn như em thấy không?
Trong tập sách của em có ghi chú rằng khi bà Maintenon nghe nàng D’Aumale hát lên, cảm động ngợi khen, và "giỏ mấy giọt lệ" và bảo nàng hát lại nhiều lần. Em đã thuộc lòng nó rồi, và cứ lặp đi lặp lại mãi. Em chỉ buồn một điều là không được nghe anh đọc cùng em.
Tin tức đôi bạn du lịch vẫn rất tốt. Anh đã biết, Juliette đến Bayonne và Biarritz, và nàng mãn nguyện biết bao; mặc dầu trời thì nóng như thiêu như đốt. Rồi tiếp tục họ viếng Fontarabie. Từ Monserrat, Juliette vừa viết về cho em một bức thư thật đầy hứng thú. Hai vợ chồng còn định nấn ná ở Barcelone mười hôm nữa trước khi trở về Nimes - Édouard muốn về trước tháng chín, để có thể tổ chức việc hái nho. Thật là gay cấn.
Từ một tuần nay, ba em và em ở Fongueusemare. Mai đây, cô Ashburton sẽ đến, và Robert sẽ trở về vào khoảng bốn hôm nữa. Anh biết chứ, chú chàng làm sao lại hỏng thi quách, nghe ra thì không khó gì nhưng vị giám khảo hỏi nhiều câu quá bê bối oái oăm làm cho nó luống cuống; em cũng tin rằng Robert đã chuẩn bị dọn thi sẵn sàng, và anh có biên thư cho em biết nó cố gắng nhiều, nhưng hình như vị giám khảo kia có tính lai rai, thích ghẹo chọc cho học sinh lóng cóng leo thang chơi.
Còn những sự đỗ đạt của anh thì em hầu như không thể tìm được lời khen ngợi, vì việc đỗ đạt của anh, em thấy là sự dĩ nhiên. Em vẫn tin tưởng rất nhiều ở anh, Jérôme ạ, hễ nghĩ tới anh, là lòng em thấy chứa chan hy vọng. Anh đã sắp có thể bắt đầu ngay bây giờ công việc mà anh đã nói với em chưa?
... Ở đây không có gì thay đổi cả. Vườn cũ vẫn như nguyên, nhưng trong nhà vẫn có phần vắng vẻ. Anh hiểu chứ, vì sao em lại yêu cầu anh năm nay đừng trở về Fongueusemare nữa: em cảm thấy rằng có lẽ như thế mà hơn, hằng ngày em vẫn tự nhủ thầm với mình điều ấy, mà vẫn yếu đuối cảm thấy buồn nhiều, vì lâu ngày không gặp lại anh... Đôi khi, em dõi tìm anh, lòng bâng khuâng mong đợi... Em tưởng chừng như anh đứng đó tự bao giờ!
Em tiếp tục viết nốt bức thư này. Đêm đã khuya anh ạ; mọi người đã an giấc, em còn chong đèn thao thức viết cho anh, trước khung cửa sổ mở; vườn cây ngào ngạt hương thơm; khí trời ấm áp. Anh còn nhớ chăng, thuở chúng mình còn nhỏ, mỗi khi được thấy hay nghe một điều gì rất đẹp, thì chúng mình lại thầm nghĩ: Xin cảm tạ Thượng Đế đã tạo ra... Đêm nay, với cả tâm hồn, em thiết tha thầm nghĩ: Xin cảm tạ Thượng Đế đã tạo nên cái đêm êm đẹp này. Và bỗng nhiên em mong muốn có anh ở đấy, đứng ngay bên cạnh em, em cũng cảm thấy mãnh liệt đến nỗi tin rằng chắc anh cũng đương cảm thấy như em.
Vâng, anh nói rất đúng:... niềm ca ngợi trong những "tâm hồn phong vận" hòa lẫn với lòng tri ân... Còn biết bao điều em muốn nói! Em nghĩ đến cái xứ huy hoàng kia, mà Juliette đã tả cho em nghe. Em nghĩ đến những xứ nào huy hoàng hơn, bát ngát hơn, và hoang liêu hơn nữa. Em cảm thấy trong lòng một niềm tin lạ lùng rằng một ngày kia, em chẳng hiểu vì sao đôi ta sẽ cùng chung ngắm nhìn một xứ nào huyền ảo...

Hẳn bạn cũng tưởng tượng nỗi vui lạ thường của tôi khi đọc bức thư ấy. Yêu thương ngập tràn, tâm hồn tôi như thổn thức. Nhiều bức thư khác tiếp theo. Ừ, thật thế Alissa cảm ơn tôi đã nghe lời nàng yêu cầu đừng về Fongueusemare năm nay nữa, thật thế, nàng mong tôi đừng tìm gặp lại nàng năm nay, nhưng rồi nàng hối tiếc, nàng buồn vì vắng mặt tôi; giờ nàng cầu mong gặp gỡ; trang thư nào cũng như vang giọng tha thiết kêu gọi, chờ mong. Làm sao tôi đã đủ sức cưỡng lại. Vì nghe theo lời Abel, vì sợ có thể bất thình lình làm tiêu tan hạnh phúc, và vì khuynh hướng tự nhiên của tâm hồn tôi không chịu nghe theo tiếng gọi lôi cuốn của con tim.
Tôi chép lại đây những trang thư nào có liên quan nhiều đến câu chuyện này, và giúp câu chuyện sáng tỏ hơn.

Anh Jérôme yêu dấu.
Đọc thư anh, em vui mừng khôn xiết. Em đương sắp hồi âm bức thư anh viết từ Orvieto, thì đồng thời lại bắt tiếp được luôn cả hai bức thư từ Pérouse và Assise. Thế là tâm hồn dõi theo anh và cùng anh hân hoan du hành đây đó, tuy em vẫn ngồi tại nơi đây. Ừ, em cùng anh nhịp nhàng tiến bước song song trên những con đường trắng xóa ở Ombrie, em lên đường với anh buổi sáng, em nhìn với anh hai con mắt mới một cảnh bình minh chói rạng, huy hoàng. Trên gò đống Cortone, có phải anh đã lên tiếng gọi em? Em nghe thấy giọng rõ ràng... Trên sườn núi giáp miền Assise sao mà chúng ta khát nước dễ sợ thế! Và ly nước của người Franciscain càng mát dịu biết bao! Ô! Anh ơi! Em nhìn qua anh, thấy mọi vật, mọi người... Điều anh biết về Thánh Francois đã xui em cảm động xiết bao. Vâng, phải thế không, điều cần tìm kiếm là một niềm phấn chấn thiết tha, chớ không phải là một cơn phóng thích tư tưởng... Phóng thích, thì nhất định là do kiêu hãnh tai hại. Đem cao vọng mình ra để phụng sự chớ không phải để phản kháng.
Tin tức đôi bạn ở Nime mới tốt đẹp làm sao! Và em tưởng như Thượng Đế chịu cho phép em buông linh hồn theo hoang lạc. Buồn một tí là sức khỏe của ba càng ngày càng suy giảm. Mùa hè năm nay ba rất buồn, dù em hết lòng chăm sóc; em rời một bước là ba lại buồn rồi, và càng ngày càng khó làm ba khuây khỏa hơn. Niềm vui của cảnh sống quanh mình nói lên một ngôn ngữ nào ba em không còn hiểu được nữa; và cũng không chịu để ý lắng nghe. Cô Ashburton khỏe mạnh. Em đọc cho hai người nghe những bức thư của anh; mỗi bức đủ để gia đình nói chuyện trong ba ngày; và thế là lại tiếp được một thư mới...
... Robert từ giã gia đình hôm kia; cậu muốn mấy ngày hè về ở chơi quê một người bạn, cha là một chủ trại. Thật anh ạ, đời sống ở đây chả có gì vui đối với Robert cả. Nghe Robert định thế, thì em chỉ còn khuyến khích cậu ta mà thôi.
Em còn biết bao chuyện nói với anh, em muốn liên miên nói mãi không ngừng! Đôi khi em không tìm ra ý rõ rệt nữa, - chiều nay em vừa viết mà như vừa mơ – chỉ giữ một cảm giác rất nồng nàn, đến hầu như chua xót, về một nỗi phong phú vô biên của tâm hồn muốn dâng cho, và mong được nhận.
Làm sao chúng ta đã lặng thinh, không thư từ cho nhau suốt ba tháng trời! anh nhỉ? Chúng ta ngủ một giấc dài cho qua một mùa đông băng giá chắc! Thôi nhé! Cầu trời cho mùa đông lặng lẽ ghê sợ ấy đừng bao giờ trở về nữa, từ nay trên lá cỏ sinh tồn.
Từ ngày viết thư lại cho anh, còn được nói chuyện với anh, thì cuộc đời và linh hồn chúng ta thảy thảy đều đẹp đẽ và phong phú lai láng biết bao lửa lựu lập lòe.

12, tháng chín.

Em có nhận được bức thư anh gởi từ Pise về. Ở nhà thời tiết cũng ôn hòa; trời đất thật là rực rỡ, chưa bao giờ em thấy Normandie đẹp đẽ thế này. Hôm kia em đi dạo đồng một mình, đi không chủ định; lúc về thấy trong người phấn khởi hơn là mệt mỏi, mải mê vì ánh trời và hạnh phúc... Những đống rơm rạ ngoài đồng mới đẹp làm sao dưới ánh trời chang chói! Em không cần phải tưởng tượng mình ở bên Ý mới thấy vạn vật huy hoàng như biển đông xe cát.
Vâng, anh ạ, quả đúng như anh nói, em lắng nghe và nhận rõ trong bản hòa âm mơ hồ huyền diệu của đất trời, có gì như một lời khích lệ, như mọc mời người hãy trút hận để hân hoan. Em lắng nghe rõ giọng chào mừng trong từng tiếng chim ca; em thở niềm vui trong mỗi mùi hương của từng nụ hoa nở. Thấy lòng tràn trào một tình yêu khôn tả, và không hiểu về sau nó sẽ kêu gọi lời gì...
Nhưng anh chớ ngại rằng em say mê cảnh trời mà quay làm người thô lậu. Lúc sau này em đọc sách nhiều lắm: một đôi ngày trời mưa, không ra ngoài được em đã đem hết tâm hồn sùng phụng "xếp vào" trong những trang sách. Em đã đọc xong Malebranche và tiếp liền tập Lettres và Clarke của Leibniz. Rồi để giải trí, em đọc Les Cenci của Shelley, nhưng không thấy thú. Và La Sensitive nữa... Em sắp làm anh giận đấy nhé: em bằng lòng bỏ hết Shelley, hết Byron vì bốn bài đoản thi của Keats, mà chúng ta cùng đọc với nhau mùa hè trước; cũng như em bằng lòng đổi cả Hugo để lấy mấy bài Sonnet của Baudelaire. Cái tiếng "đại thi nhân" chả có nghĩa gì cả; "thi sĩ thuần túy" đó mới là điều quan hệ! Ồ, anh ơi! Em xin cảm tạ anh đã giúp em hiểu biết và yêu chuộng mọi thứ này.
Không, anh đừng nên rút ngắn chuyến du lịch để về nhìn nhau vui hứng trong vài ngày. Thành thật, em nghĩ rằng chúng ta khoan vội gặp nhau. Hãy tin lời em, anh nhé: khi anh ở gần bên em, em sẽ không thể nào nghĩ đến anh nhiều nữa. Em không muốn phiền lòng anh, nhưng sao lạ, em muốn nói rằng ngày nay em như mong đừng gặp lại anh nữa. Em thú thật nhé? Nếu biết rằng chiều nay anh về... em sẽ bỏ đi trốn mất.
Ồ! Đừng bảo em phải giải thích nỗi tình ấy. Em chỉ biết rằng em nghĩ đến anh luôn (như vậy cũng đầy đủ lắm cho hạnh phúc của anh rồi) và em sống sung sướng với lòng thương nhớ ấy.

Ít lâu sau bức thư này, và ngay khi ở Ý về, tôi bận việc nhà binh, và được đưa về Nancy. Tôi không quen một ai ở đây cả, sống vui trong cảnh cô độc, vì như thế đủ chứng tỏ với tình yêu kiêu hãnh của mình và với Alissa rằng chỉ duy những thư từ của nàng là nơi tôi nương náu êm ấm nhất, và kỷ niệm dung nhan nàng – nói theo điệu Ronsard – kỷ niệm tình yêu nàng là chỗ "thành tựu duy nhất của viên mãn chân lạc chân như".
Thật thế, tôi chịu đựng rất dễ dàng kỷ luật nghiêm nhặt của nhà binh. Tôi chịu hết mọi khổ dịch, và trong thư từ gởi về nàng, chỉ tỏ lòng buồn nhớ vì vắng em thôi. Chúng tôi tìm thấy trong cách biệt một sự thử thách xứng với lòng kiên nghị của mình. "Anh, anh không bao giờ kém kiên quyết, em không thể nào tưởng tượng anh nhu nhược yếu mềm..." Alissa viết cho tôi như vậy. Hỡi ôi! Thế là từ đó, mọi thử thách, mọi tân toan nghiệt ngã, tôi xin đem hết đời thanh xuân mê gái của mình ra để mà kham lấy hết, chịu đựng hết, để làm bảo chứng cho mấy lời của người em họ gái kia !!!(*)
Một năm qua, từ ngày xa cách, Alissa dường như không nghĩ tới cái thời gian dằng dặc ấy chỉ như mới bắt đầu mọng đợi mà thôi. Tôi trách. Và nàng trả lời.

Em đã không cùng anh ở Ý hay sao? Anh thật là vong ân nhé! Có một ngày nào là em bỏ anh đâu. Anh hãy hiểu rằng, ngày nay, trong một thời gian, em không còn có thể theo dõi anh nữa, và điều đó, duy chỉ điều đó thôi, em mới gọi là cách biệt. Thật thế, nhiều lần em cũng gắng hình dung anh trong bộ quân phục. Nhưng không được. Nhiều lần cho lắm là gặp anh buổi tối, trong gian phòng nhỏ đường Gambetta, đương cắm cúi viết hoặc đang đọc... Nhưng không: thật ra, em chỉ gặp lại anh tại Fongueusamare hoặc tại Havre còn đúng một năm nữa.
Một năm trời! Em không kể những ngày chờ mong cũ. Em nhìn thấy ngày hội ngộ chầm chậm tiến đến gần, gần... Anh còn nhớ không, ở cuối vườn, có bức tường thấp che giữ những chậu cúc vàng, mà thường ngày chúng ta tập đi trên ấy: Juliette và anh đi rắn rỏi như những người Musulmans mạnh mẽ thẳng bước đi tới Thiên Đàng; còn em, mới bước được một bước là đã thấy choáng váng ngay, trong khi anh đứng dưới kêu lớn: "Đừng có nhìn xuống dưới chân như thế!... Nhìn thẳng tới trước! Tiến lên! Nhìn thẳng đích mà bước!". Rồi cuối cùng anh leo lên ở đầu tường bên kia chờ em. Thế là em không còn run sợ nữa. Không thấy chóng mặt nữa: em chỉ biết có nhìn anh, và chạy vội đến ngã vào tay anh mở rộng...
Nếu không tin cậy nơi anh, thì em sẽ ra sao, anh Jérôme? Em cần tin tưởng ở anh, tin rằng anh cương nghị, em cần nương tựa nơi anh. Anh đừng tỏ ra yếu đuối.

Từ đó, như một lối tự thử thách mình, chúng tôi cao hứng muốn kéo dài sự chờ đợi ra thêm – và cũng vì sợ sự tái hợp sẽ không hoàn toàn, chúng tôi thỏa thuận với nhau rằng: mấy ngày nghỉ phép dịp Năm Mới tôi sẽ về Paris, ở với cô Ashburton...
Tôi đã nói rồi: sẽ không chép lại mọi thư từ. Đây là lá thư tôi nhận được, khoảng trung tuần tháng hai.

Xúc động mạnh, hôm kia, đi ngang đường Paris, thấy trước cửa hàng bày lộ liễu cuốn sách của Abel mà anh có nói cho em biết, nhưng em không thể tin là có thật. Em không cầm lòng được, bước vào gian hàng; nhan đề cuốn sách em thấy lố bịch đến nỗi ngần ngừ mãi không mở miệng hỏi mua: em còn nghĩ tới lúc rời khỏi hiệu sách, phải mang thêm bất cứ một tập sách nào khác... May thay, một chồng tạp chí loại "rẻ rúng" nằm đó, bên chỗ thu tiền. Em vớ bừa một tập, quăng vội mười hào bạc, bước ra khỏi phải thốt lời nào.
Em cám ơn Abel đã tỏ ra còn biết điều đôi chút, nên không gửi tặng sách. Em giở tập sách, mà cảm thấy xấu hổ; xấu hổ nhiều không phải chỉ vì cuốn sách – dù sao cũng chứa nhiều ngốc nghếch hơn là tục tĩu – nhưng xấu hổ vì nghĩ rằng tác giả cuốn sách là Abel, Abel Vautier, bạn của anh Jérôme. Em thu xếp khắp từng trang mà chẳng thấy đâu là cái "tài năng lớn" như nhà phê bình trong tạp chí Thời Đại Bách Khoa đã khám phá ra. Ở Havre, nơi cái xã hội tí hon này, người ta thường nói tới Abel, em mới hay là cuốn sách được tồn lưu lắm. Cái chết bông lông tầm phào vô phương cứu chữa của chú chàng, người lại cho là thể cách "nhẹ nhàng uyển chuyển": cố nhiên em cẩn thận dè dặt, chỉ nói riêng với anh điều này. Tội nghiệp mục sư Vautier! Ban đầu ông ta buồn phiền là phải, thế mà cuối cùng đâm ra tự nhủ: không chừng cuốn sách thế mà có giá trị, là một lý do để hãnh diện cũng nên. Mọi người xung quanh thôi thì cứ mà tán hưu tán vượn cho ông ta tin thế. Hôm qua, tại nhà cô Plantier, bà V, đột ngột bảo: "Thưa mục sư, chắc hẳn mục sư phải hài lòng lắm đó, vì sự thành công rực rỡ của cậu Abel! ". Mục sư ngượng ngùng đáp: Ồ, quả thật, tôi chưa cảm thấy thế... – "Nhưng rồi mục sư phải cảm thấy thế! Phải cảm thấy thế!" Cô Plantier nói tiếp liền một mạch hồn nhiên vồ vập đến nỗi mọi người cùng cao hứng bật cười, cả mục sư cũng vậy.
Nghe chừng chú chàng còn đương soạn vở Nouvel Abeilard cho một ban kịch nham nhở nào chẳng rõ, nếu đưa ra trình diễn thì sẽ còn xảy ra những gì? Dường như báo chí đã rục rịch khởi sự bàn tới?... Tội nghiệp! Có lẽ nào Abel lại ao ước thành công theo lối đó, và sẽ thỏa mãn với chừng đó hay sao?
Hôm qua em đọc những lời này trong Nguồn Vui Vĩnh Viễn: "Kẻ nào thật sự ước vọng vinh quang chân chính và trường cửu, kẻ ấy không kể gì vinh quang hiện thế; không biết xem thường vinh quang trần tục, là tỏ ra không biết yêu sự vinh hiển cao xa", và em nghĩ; xin cảm tạ Thượng Đế, đã chọn Jérôme để hướng về sự vinh hiển nơi thương khung bát ngát, so vào thì vinh hiển trần tục còn có nghĩa lý gì.

Ngày tháng lặng lẽ trôi qua trong những công việc buồn tẻ; nhưng vì mải mê để hết tâm hồn nghĩ đến những kỷ niệm cũ, và hy vọng ngày mai, nên tôi không cảm thấy tháng ngày chậm chạp ri rỉ là bao.
Đúng ra thì vào khoảng tháng sáu, cậu tôi và Alissa đi thăm Juliette ở gần Nimes, Juliette đẻ vào khoảng ấy. Nhưng vì tin tức không được tốt đẹp lắm, nên chuyến đi phải vội vã khởi sự sớm hơn. Alissa viết cho tôi một bức thư như sau:

Bức thư cuối của anh gửi về Havre đến vào lúc em vừa rời Havre. Làm sao giải thích được vì lẽ đến tám ngày sau, ở Nimes em mới nhận được. Suốt một tuần, em sống thẫn thờ e ngại mòn hao, lạnh lùng... Anh ơi, em chỉ sống vì anh thôi. Chỉ với anh, em mới thật là em, em mới thật là hơn em bội phần. Sức khỏe Juliette đã khá; sắp đến ngày sinh nở rồi; chắc sẽ êm xuôi, không sao. Juliette biết rằng sáng nay em viết thư cho anh. Sau ngày em đến Aigues Vives một hôm, Juliette hỏi em: "Tin tức anh Jérôme ra sao chị? Anh đương làm gì? Vẫn gửi thư về cho chị luôn chứ? ". Và em phải thành thật đáp. Nàng bảo: "Khi nào chị viết thư cho anh, nhớ nói rằng... nàng có ý ngần ngừ đôi chút, rồi dịu dàng mỉm cười tiếp: "... rằng em đã khỏi bịnh rồi". Anh Jérôme ạ, trước đây em vẫn thường lo ngại khi nhận được những bức thư rất vui của Juliette, em sợ rằng Juliette cố che dấu lòng mình, và tự dối mình... Hạnh phúc của Juliette ngày nay khác với mộng tưởng ngày xưa biết mấy!... Ồ! Cái điều thiên hạ gọi là hạnh phúc, quả thật là điều rất ít xa lạ đối với linh hồn; và những yếu tố tưởng như cấu tạo nên hạnh phúc từ ở bên ngoài, quả thật là không đáng kể chi mấy! Em xin phép không nói với anh những ý tưởng của mình trong những buổi một mình đi dạo trên "cánh đồng hoang" có điều làm em ngạc nhiên nhất là sao thấy lòng không vui; hạnh phúc của Juliette đáng lẽ làm cho em hân hoan mới phải... Vì sao em lại cảm thấy một nỗi buồn sầu khó hiểu, em gắng xua đuổi mà vẫn hoài công! Phong cảnh ở đây, phong cảnh đẹp vô cùng, em nhận ra, em cảm thấy, lại càng tăng thêm nỗi buồn rầu kỳ quặc. Khi ở bên Ý anh viết thư về, em đã biết nhìn mọi vật qua thị giác anh; ngày nay em thấy hình như mình không chia xẻ với anh, hình như em giữ riêng, em lấy mất của anh những gì em một mình nhìn ngắm... Và thêm nữa, xưa kia... ở Fongueusemare và Havre, em đã từng tạo được cho mình một "năng lực cưỡng kháng" để che chở linh hồn trong những ngày tháng gió mưa; thì ngày nay tại đây, năng lực kia không còn được sử dụng nữa. Và tình trạng buông xuôi "bỏ bê" dã dượi đó, em cảm thấy là một việc trầm trọng vô ngần, em càng hoang mang khôn xiết. Tiếng cười của thiên hạ ở đây làm em bực tức; có lẽ cái mà em gọi là buồn chỉ là không ồn ào được như thiên hạ, thế thôi. Chắc hẳn ngày trước trong nỗi vui của em có pha lẫn chút kiêu hãnh nào, nếu không thì tại sao ngày nay, giữa cái vui bên ngoài,lòng em lại cảm thấy hổ thẹn tủi hờn...Tự ngày tới đây, em cầu nguyện chẳng được mấy tí: em cảm tưởng ngây ngô là Thượng Đế không còn ở vị trí cũ. Nguy rồi! Xin chào anh vội vã. Em xấu hổ vì lỡ thốt lời bất kính phạm thần; em xấu hổ vì lỡ thú nhận sự yếu đuối sầu muộn đó, viết ra những điều mà ngày nay em sẽ xé, nếu chiều nay bưu điện không vội mang đi.

Bức thư tiếp chỉ nói đến sự sinh nở của đứa cháu, nỗi vui của Juliette và của cậu tôi... tuyệt nhiên không nói gì về tâm tình riêng cả. Cái hôn sơ thủy chan hòa? Không.
Rồi tiếp theo là thư gửi từ Fongueusemare; Juliette về đây với chị vào độ tháng bảy.

Édouard và Juliette từ biệt ba và em sáng nay. Em quyến luyến nhất là đứa cháu. Sáu tháng nữa, nhìn lại nó, em sợ sẽ không nhận ra được nữa những cử chỉ của cháu; trước nay, em từng theo dõi cháu nhỏ "phát minh" từng cử chỉ cỏn con. Những sự "sinh thành" bao giờ cũng huyền bí nhiệm mầu! Thường thường chúng ta không biết ngạc nhiên là chỉ vì thiếu chú ý. Biết bao lần em đứng im, nghiêng mình bên chiếc nôi tí hon chứa chan hy vọng. Nhưng bởi đâu sự phát triển chấm dứt quá sớm; bởi sự vị kỷ nào, bởi sự tự mãn nào mọi sinh vật bỗng trở thành cố định và dừng lại lúc còn quá cách biệt với Chí Cao? Ồ! Nếu chúng ta còn muốn tiến gần Thượng Đế hơn nữa... thì cuộc hành trình yêu hoa nhị nguyệt sẽ hăm hở nô nức xiết bao.
Juliette có vẻ rất sung sướng. Ban đầu em hơi buồn thấy Juliette bỏ không chơi dương cầm nữa, nhưng vì Édouard Teissières không thích âm nhạc, và cũng không thích xem sách mấy; kể ra Juliette hành động thế là phải, không tìm thú vui riêng cho mình, nếu chồng không thể cùng san sẻ. Trái lại, nàng rất chú tâm vào công việc làm ăn của chồng. Công việc làm ăn rất phát đạt; Édouard thường vui thích nói rằng chính nhờ cuộc hôn nhân này mà chàng có được đông khách hàng ở Havre. Trong những chuyến đi công việc vừa rồi, Robert cùng đi với chàng; Édouard rất lưu tâm chăm sóc em vợ; chàng tin rằng mình rất hiểu tâm tính Robert, và chàng không mất hy vọng sẽ có ngày nhìn thấy Robert thật sự yêu thích công việc làm ăn kia.
Ba em sức khỏe có khá nhiều. Nhìn thấy con gái sống hạnh phúc; dường như ba trẻ ra; và tìm thấy hứng thú trong nông trại. Những lúc rỗi bảo em đọc sách, nghe em đọc những chuyến du lịch của bá tước Huebner; và chính mình cũng thấy thích, em cũng còn nhiều thì giờ rỗi đọc thêm, nhưng em đương chờ những điều chỉ dẫn của anh; sáng nay, em cầm hết tập này đến tập khác mà không thích tập nào cả".

Từ đây trở đi, thư Alissa ngày càng tha thiết. Vào độ cuối hè, nàng viết:

Vì sợ anh lo nên em không nói cho anh biết em chờ mong anh như thế nào. Mỗi ngày không thấy anh, em thấy nặng nề làm sao. Còn những hai tháng nữa ! Hai tháng, mà sao nghe chừng như dài dằng dặc, dài hơn tất cả những năm tháng xa anh từ trước tới nay. Em cố gắng tìm cách nguôi khuây nhưng vô ích. Sách vở không còn khuây khỏa nữa, đi dạo cũng không vui, cảnh vật hết tươi đẹp, khu vườn quanh nhà cũng phai nhạt phấn hương rồi. Em thèm thuồng những khổ dịch của anh, những sự tập tành bó buộc, không theo ý mình chọn lựa, không cho phép mình ngồi đối diện với mình, chúng lôi bừa anh đi, chúng làm anh mệt nhọc, cho ngày chóng qua, và chiều tối là lăn ngay vào giấc ngủ... Em nghe anh tả những buổi thao diễn, hành binh, mà thấy lòng nao nức, tâm trí cứ bị ám ảnh...
Những đêm gần đây em ít ngủ, nhiều lần trở giấc thình lình nghe tiếng kèn giục giã. Nghe thật sự, anh ạ. Em hình dung rất rõ niềm tê mê phơi phới anh nói đó, mỗi buổi mai thức dậy trước đất trời... giữa bình minh rạng rỡ giá buốt, phong cảnh vùng cao nguyên Malzéville hẳn là phải đẹp lắm!
Vài ngày nay, em không được khỏe lắm. Ồ! Chả có gì hệ trọng lắm đâu. Chỉ tại chờ anh quá nhiều mà nên thế.

Và sáu tuần sau.

Đây là thư cuối cùng của em. Dù anh chưa định trước ngày về, nhưng chả còn bao lâu nữa; em không còn thể viết gì cho anh. Em muốn sẽ được gặp anh ở Fongueusemare, nhưng vì thời tiết quá xấu, nên ba em muốn về lại phố. Ngày nay Robert và Juliette cùng đi cả rồi, thì anh có thể trọ lại nhà em được lắm, nhưng tốt hơn là anh nên ở nhà cô Félicie, cô sẽ sung sướng tiếp đón anh.
Ngày về của anh càng gần, em càng thấy xao xuyến. Gần như lo sợ. Trước nay em nóng ruột mong anh về sớm bao nhiêu, thì nay em như sợ gặp lại anh bấy nhiêu; em gắng đừng nghĩ đến; em... tưởng tượng tiếng chuông anh bấm, tiếng chân anh bước lên cầu thang, tim em như ngừng đập, như thắt lại. Nhưng anh đừng mong em có thể thốt được lời nào... Một quá khứ như đã tận cùng. Dĩ vãng của em dường như kết thúc. Ở bờ phía bên kia, em không nhìn thấy ra cái gì hết. Cuộc đời em đầy ắp dừng sững lại đây.

Bốn ngày sau, nghĩa là một tuần trước ngày tôi bãi khóa, lại nhận được một lá thư ngắn nữa:

Anh Jérôme, em hoàn toàn tán đồng; không kéo dài quá mức buổi lưu trú tại Havre và thời gian gặp gỡ. Ta sẽ nói được gì nữa với nhau ngoài những điều đã viết? Vậy nếu anh phải về lại Paris ngày hôm 28 vì việc ký danh, anh đừng ngần ngại gì, cũng đừng nên tiếc rằng chúng mình chỉ gặp nhau trong hai hôm. Chúng ta còn cả một cuộc sống, phải không anh?


Chú thích:  
(*) Pardon, cher Gide, il nous faut bien ici user quelque peu de violence (dans le Dit de la parole re-créatrico) – pour l’amour de ton Ungedachte diaphane.

Chương 6

Chúng tôi gặp lại nhau ở nhà dì Plantier. Tôi bỗng cảm thấy mình không còn tươi trẻ nữa sau bảy năm ở quân đội... Chắc nàng cũng nhận thấy tôi đổi thay nhiều. Nhưng có nghĩa gì cái cảm tưởng đầu sai lệch ấy. Riêng tôi sợ rằng mình không nhận ra người yêu cũ, nên ban đầu tôi chỉ nhìn thoáng qua... Không; không có gì cả, chúng tôi chỉ bối rối, ngượng ngập vì mọi người buộc chúng tôi đóng cái vai trò vợ chồng chưa cưới mới vô lý làm sao ! Mọi người như vội vàng lẩn tránh để chúng tôi được tự do trò chuyện.
- Nhưng thưa cô, nào chúng con có cần nói riêng với nhau những điều gì bí mật đâu. Xin cô cứ tự nhiên – Đó là lời Alissa khi nhìn thấy người cô tỏ vẻ quá hấp tấp lánh đi nơi khác.
- Sao lại không ! Sao lại không ! Cô hiểu các cháu lắm chứ ! Xa nhau lâu ngày, làm gì mà chẳng có trăm nghìn chuyện nói với nhau...
- Con xin cô cứ ở lại; nếu cô đi chỗ khác chúng con phật ý rất nhiều, Alissa nói câu ấy với một giọng gần như bực tức, đến nỗi tôi không nhận ra được đó là giọng của nàng.
- Dì ạ, cháu nói thật rằng nếu dì bỏ đi, chúng cháu sẽ không nói với nhau được một tiếng nào nữa cả ! Tôi vừa cười vừa tiếp lời Alissa, nhưng trong lòng vẫn như cảm thấy một nỗi e sợ gì, không muốn cùng nàng trò chuyện riêng.
Thế là ba người lại tiếp tục nói chuyện một cách vô nghĩa, thân mật một cách giả tạo, mỗi người cố gắng làm ra vẻ vui tươi tự nhiên để che giấu mối bối rối bất an của mình.
Buổi chiều đó, khi chia tay nhau, chúng tôi thấy hân hoan như trút được một gánh nặng, không bị buộc phải đóng trò nữa. Chúng tôi đợi ngày mai sẽ gặp lại nhau ở nhà cậu tôi. Trong bữa ăn.
Tôi đến trước giờ mời, thấy Alissa đương tiếp chuyện một người bạn. Nàng không đủ can đảm bảo cô bạn hãy đi, và cô ta cũng không có nhã ý kín đáo cáo từ. Cuối cùng, khi cô bạn đã ra về, tôi giả vờ ngạc nhiên sao Alissa không cầm giữ nàng lại dùng bữa. Cả hai chúng tôi cùng thấy tâm hồn nặng nề, uể oải, sau một đêm thao thức. Cậu tôi bước vào. Alissa như đoán được rằng tôi nhận thấy ba nàng già quá. Ông đã nặng tai, không còn nghe rõ nữa; phải nói lớn tiếng khi chuyện trò, lời nàng bỗng lệch lạc ngây ngô, tôi thấy câu chuyện nặng nề như hang tồn sinh trống trải.
Khi dùng bữa xong, thì dì tôi đến. Dì và tôi đã đồng ý trước điều đó. Dì đem xe đến đưa chúng tôi tới Orcher, với dụng ý để chúng tôi cùng nhau đi bộ trở về, và dọc đường sẽ tha hồ mà hỏi chuyện. Trời nóng quá. Đoạn đường dốc không có bóng cây, giốc nắng chói chang hoa mắt. Thật không thấy hứng thú chút nào. Hai đứa cùng bước vội vàng cho chóng tới chỗ dì tôi đậu xe. Trong đầu nhức mỏi tôi không đào ra được một ý tưởng nào để nói. Muốn tỏ vẻ thân mật, tôi nắm lấy tay Alissa. Bước đi vội vàng, ngực thở hổn hển, cả hai đứa cùng uể oải, sức nóng phừng phừng lên khắp hai mặt. Hai bên thái dương đập mạnh. Gương mặt của Alissa không còn xinh tươi nữa; nắm tay nhau ướt đẫm mồ hôi, càng thêm khó chịu hơn, chúng tôi bỏ tay nhau buồn rầu buông thõng xuống...
Chúng tôi đi vội quá nên đến chỗ đường quá sớm; dì tôi vì muốn chúng tôi có đủ thì giờ trò chuyện nên đánh xe theo một con đường, và đi rất chậm. Chúng tôi ngồi lại trên mô đất bên đường, thân ướt đẫm mồ hôi; một cơn gió lạnh thổi qua thình lình làm tê cóng cả người. Chúng tôi tiếp tục đi để gặp chiếc xe... Khổ nữa là lòng ân cần quá sốt sắng của dì tôi, bà tưởng rằng chúng tôi đã nói chuyện với nhau nhiều lắm, sắp vồn vã hỏi chúng tôi bao giờ đến ngày hôn lễ. Alissa không cầm giữ được nữa, để lệ ràn rụa lên mặt; nàng lấy cớ đau đầu để khỏi đáp. Trên đường về, không ai nói lời nào cả. Vì cơn mê đầy ắp ? Vì trận cười đổ lăn ?
Hôm sau, thức giấc mình mẩy nhức mỏi, đến chiều tôi mới trở lại nhà cậu. Alissa lại bận tiếp chuyện Madeleine Plissa một đứa cháu gái dì Félicie. Khi tôi bước vào, cô ta vui mừng :
- May quá ! Chắc chuyện vãn xong anh trở về bên ấy, tôi cùng đi cho vui.
Thốt nhiên tôi đồng ý; thế là suốt giờ không còn được ngồi riêng với Alissa nữa. Nhưng hình như chính nhờ cô bé ấy mà chúng tôi bớt thấy ngượng ngùng, không còn lúng túng
quá như hôm trước; câu chuyện giữa ba người trở nên dễ dãi, tự nhiên hơn, không đến nỗi quá tẻ nhạt như ban đầu chúng tôi những tưởng. Khi tôi đứng lên từ giã, Alissa mỉm một nụ cười rất lạ; dường như đến lúc đó nàng mới hay rằng sáng hôm sau tôi đã phải lên đường. Nhưng dù sao lần từ biệt nầy cũng không đến nỗi bi thảm quá, chúng tôi mong chẳng bao lâu còn gặp lại nhau.
Nhưng khi dùng bữa tối xong ở nhà dì Plantier, tôi cảm thấy hoang mang lo ngại; tôi trở xuống phố, lang thang gần một giờ rồi mới bấm chuông nhà cậu. Cậu Bucolin tiếp chuyện tôi. Alissa cảm thấy mệt mỏi đã về phòng riêng nghỉ. Tôi nói dăm ba câu chuyện rồi cáo từ.
Những cơ hội quả đã rất lỡ làng ! Nhưng cho dẫu có gặp may mắn, cho dẫu có gặp mọi điều thuận lợi, thì chúng tôi cũng chỉ tạo ra nỗi lúng túng cho mình. Không có gì làm tôi khổ tâm hơn, vì biết rằng Alissa cũng cảm thấy như thế.
Trước khi trở lại Paris, tôi nhận bức thư sau đây :
 
Anh ơi, lần gặp nhau mới buồn não làm sao ! Anh đừng tưởng tượng rằng lỗi là ở nơi kẻ khác; chỉ tại nơi chúng ta thôi. Em tin rằng từ nay sẽ luôn luôn như thế mãi trong những ngày hội ngộ mai sau. Thôi, em van anh, chúng ta đừng bao giờ tìm gặp lại nhau nữa.
Vì đâu mà ngập ngừng, lúng túng im lìm không nói, trong khi chúng ta có một trăm điều để nói cho nhau nghe ? Ngày đầu, em vẫn hân hoan với sự lặng lẽ ấy, vì em tưởng rằng ngày mai nó sẽ tan đi, và ngày mai anh sẽ nói với em những chuyện tươi đẹp vô cùng, không thể nào anh lại ra đi trong tình trạng con chuồn chuồn cô đơn ấy.
Rồi buổi đi Orcher... buổi đi thảm đạm vô chừng ! Em nhìn nó dần dà im lìm kết liễu; và nhất là lúc đôi bàn tay chúng ta rời rã tuyệt vọng buông xuôi, em thảng thốt thấy lòng mình tan vỡ. Điều làm em đau đớn nhất không phải vì bàn tay anh đã bỏ tay em, mà vì nghĩ rằng nếu anh không làm thế, thì cũng đến lúc em phải buông tay anh mà thôi.
Ngày hôm sau – chính là hôm qua – em chờ mong anh suốt một buổi sáng. Lòng xốn xang quá, em không thể ở nhà, bèn đi ra bờ bể cho nguôi khuây, dặn người nhà nếu anh có đến thì chỉ cho anh biết để ra đấy tìm. Em ngồi nhìn sóng vỗ, lòng đau đớn quá vì chỉ một mình em thờ thẫn trước bờ bể rộng mênh mông. Sao anh không đến ? Em bỏ về, và chợt nghĩ rằng về nhà thế nào cũng sẽ gặp anh... em tin rằng anh hiện đương đợi em ở trong phòng. Em biết rằng buổi chiều em sẽ không được rảnh. Madeleine hôm trước đó đã hẹn sẽ đến chơi, và vì nghĩ rằng sẽ gặp anh buổi sáng, nên em vui lòng cho nó đến.
Nhưng có lẽ rằng chính nhờ Madeleine mà chúng ta còn được đôi giây hạnh phúc trong buổi gặp nhau. Trong chốc lát, em có ảo tưởng rằng câu chuyện nhẹ nhàng dễ dãi sẽ còn kéo dài, lâu, lâu lắm... Đến khi anh tiến gần chiếc ghế em cùng ngồi với Madeleine, và nghiêng mình bên em, anh từ biệt, em không nói nên lời : thốt nhiên em chợt hiểu là anh đi.
Anh vừa bước ra với Madeleine, em bỗng thấy không thể nào thế được. Em muốn tìm lại anh. Em muốn nói với anh rất nhiều, nói tất cả những gì em chưa nói. Em chạy đến nhà cô Plantier. Muộn rồi... Em không đủ thì giờ, không dám... Em trở về, tuyệt vọng, viết thư này cho anh, cho anh biết rằng từ nay em không còn muốn viết thư cho anh nữa... một bức thư cuối cùng... bởi vì em đã cảm thấy rõ quá rồi, tất cả thư từ qua lại giữa chúng ta chỉ là mộng ảo, em và anh cũng thế, chúng ta tự viết cho mình, và anh Jérôme ơi, chúng ta vẫn trọn đời cách biệt.
Em đã xé bức thư này : nhưng bây giờ em viết trở lại cũng tương tự như trước thôi. Không. Anh đừng nghĩ rằng em hết yêu anh. Mỗi lần anh đến bên em, em ngượng ngùng, lúng túng thế nào, em càng cảm thấy tình em đối với anh sâu sắc biết bao; nhưng vẫn là nỗi tuyệt vọng hoàn toàn. Bởi vì em phải tự thú nhận rằng ở xa càng yêu anh hơn nữa. Trước đây, em đã có linh cảm như thế. Cuộc gặp gỡ vừa qua đã cho em thấy trọn; và anh, anh cũng phải chịu nhìn nhận. Thôi, chào anh, người anh yêu dấu. Em nguyện cầu Thượng Đế dẫn dắt anh đi. Chỉ nơi Chúa Trời chúng ta mới tiến gần nhau mà không có tội.

Và dường như nàng thấy bức thư như thế chưa đủ làm tôi đau đớn, ngày hôm sau lại thêm mấy dòng tái bút :
 
Em xin yêu cầu anh hãy gìn giữ kín đáo hơn một tí nữa chuyện riêng giữa chúng ta. Bao lần em đã phật ý vì anh đem thố lộ hết tâm tình với Juliette hoặc với Abel. Đó là điều từ lâu xui em nghĩ rằng tình của anh là một mối tình lý trí, sự cố gắng của tinh thần muốn giữ nghĩa thủy chung.

Chắc vì sợ tôi đưa Abel xem bức thư nên nàng viết mấy dòng tái bút ấy. Làm sao nàng có thể sáng suốt ngờ thế được. Trong những lời nói của tôi trước nay, nàng có nhận thấy chút phản ảnh nào những điều bạn tôi đã bày vẽ không ?
Ồ ! Nàng khỏi phải lo nữa, từ nay tôi xa biệt Abel hẳn rồi. Mỗi kẻ một đường; nàng dặn dò thế cũng bằng thừa. Nàng không cần phải nhắc nhở, tôi cũng biết tự mình mang một mình cái khối nặng lì lợm ở trong thân.
Trong ba ngày liền rã rời, không làm gì được cả; tôi muốn trả lời Alissa. Nhưng lại sợ đào sâu thêm vết thương những lời bàn cãi quá mãnh liệt, với những lời thề quyết quá thiết tha, hoặc một chút vụng về nào đó; tôi đã xé bao nhiêu thư trước khi gửi đi bức cuối. Cho đến ngày nay đọc lại bản ráp bức thư kia, tôi thấy se lòng.
Alissa ! Em hãy thương hại anh, thương hại hai chúng ta một chút... Thư em làm anh đau đớn. Phải chi mà anh có thể mỉm cười khi đọc được những dòng lo ngại của em ! Những điều em viết, anh cũng cảm thấy như em, nhưng nghĩ tới, anh e sợ vô cùng, anh không thể tự thú nhận. Sao em nỡ nói thật một cách phũ phàng những gì ta chỉ nên coi như là do tưởng tượng mà ra ! Sao em nỡ làm cho chúng ta nặng nề thêm như thế ?
Nếu em thấy rằng, em bớt yêu anh... Ồ ! Sao anh lại giả sử một cách tàn nhẫn như vậy ! Cả bức thư em đã nói hết những gì ! Nhưng đã thế thì những điều lo sợ viển vông của em không còn ý nghĩa nữa ! Alissa ! Mỗi lần anh muốn bàn cãi với em, lời anh như tê giá lại; anh chỉ còn nghe tiếng thổn thức của lòng mình. Vì quá yêu em, nên anh trở thành lúng túng, nếu anh bớt yêu em chắc anh sẽ bày giãi được dễ dàng hơn. "Tình của lý trí" ... anh còn biết trả lời em bằng cách gì nữa ! Khi mà anh yêu em hết cả tâm hồn, thì làm sao anh có thể phân biệt đâu là lý trí, đâu là tâm tình ? Nhưng thôi, nếu em đã hiểu sai lệch anh đến thế, nếu em cảm thấy rằng từ nay dẫu có viết thư cho anh thì cũng chỉ là tự viết cho mình, và cũng vì lẽ rằng anh không còn đủ sức chịu đựng một bức thư tương tự thế này một lần nữa, nên anh van em, chúng ta hãy tạm ngừng viết cho nhau trong một thời gian vậy.

Trong đoạn sau, phản đối lời xét đoán bất công của nàng, tôi xin được giáp mặt một lần nữa. Lần trước đã rủi ro quá nhiều, gặp toàn những trường ngang trái : khung cảnh, thời tiết, sự vụng về của dì Plantier, và cả những thư từ sôi nổi trước, không chuẩn bị cho hai tâm hồn một cách thận trọng hơn. Thì lần sau, từ đây cho tới ngày đó, xin hứa với em rằng chỉ còn riêng sự lặng lẽ sẽ xếp đặt cho trùng phùng. Tôi mong sẽ gặp nàng vào mùa xuân tại Fongueusemare. Tôi nghĩ rằng giữa khung cảnh ca nhi này quá khứ sẽ lên lời biện hộ cho tôi. Nàng sẽ đón tôi trong những ngày lễ Phục Sinh. Tùy ý nàng muốn tôi ở lại nhiều ngày hay muốn tôi đi sớm, tôi sẽ bằng lòng nghe theo hết, không trái ý em.
Khi quyết định xong, tâm tình đã dứt khoát, gửi bức thư đi, tôi mới thấy có nghị lực bắt tay vào công việc.

o0o

Nhưng tôi gặp lại nàng sớm hơn, vào độ cuối năm ấy. Từ lâu, cô Ashburton, sức khỏe suy yếu nhiều, và qua đời bốn ngày trước Noel. Từ ngày ở quân đội về, tôi vẫn chung sống với cô; không rời cô một lúc, khi lâm chung cô vẫn nhìn thấy tôi đứng ở bên giường. Tôi nhận được một tấm carte của Alissa : đến dự tang lễ rồi về ngay. Theo sau quan tài, nàng và tôi đi bên cạnh nhau, thỉnh thoảng mới trao đổi vài lời; nhưng ở nhà thờ, nàng ngồi bên tôi, nhiều lần tôi cảm thấy nàng đưa mắt, nhìn mình rất âu yếm.

Lúc từ giã, nàng bảo :
- Thỏa thuận rồi đấy nhé : không thư từ từ đây đến Phục Sinh...
- Vậy; nhưng ngày Phục Sinh...
- Em sẽ chờ anh.
Chúng tôi đã ra đến cổng nghĩa địa.
Tôi muốn đưa nàng đến nhà ga; nhưng nàng ra hiệu cho một chiếc xe đỗ lại và không một lời từ biệt, nàng lên xe, để tôi đứng lại một mình.

o0o