thuyết gia đầu tiên ở Nam Bộ mở màn cho thể loại tiểu thuyết hiện đại. Ông là một trong số những nhà văn đầu tiên của văn học Việt Nam sáng tác bằng chữ Quốc Ngữ. Ông tên thật là Hồ Văn Trung, tự Biểu Chánh, hiệu Thứ Tiên. Ông sinh năm 1884 (trong giấy khai sinh ghi ngày 1 tháng 10 năm 1885) tại làng Bình Thành, tỉnh Gò Công (nay thuộc huyện Gò Công Đông, tỉnh Tiền Giang). Ông xuất thân trong một gia đình nông dân, thuở nhỏ học chữ Nho, sau đó chuyển qua học quốc ngữ, rồi vào trường trung học ở Mỹ Tho và Sài Gòn.

Phần thứ nhứt:  DANH LỢI, LỢI  DANH

Chương 1

Cách hai mươi mấy năm trước, dựa bên đường quản hạt Sài Gòn đi Tây Ninh, ở giữa đường Chí Hòa, có một có một cái nhà ba căn xông [1], lợp lá, vách ván: nhà cất tuy nhỏ, song cao ráo khoảng khoát. Trong nhà dọn dẹp sạch sẽ, trước sân trồng bông đỏ vàng, một bên có trồng một đám đậu đũa, còn một bên có trồng mấy giòng khoai lang; phía sau hè lại có năm sáu gốc xoài lớn, nhánh lá sum sê, che đất mát mẻ. Người lạ đi ngang qua cuộc ở nầy, ai cũng đoán chắc chủ nhà tuy không được đứng vào hạng người giàu có, nhưng có lẽ cũng không phải ở trong đám dân nghèo cực.
Thiệt như vậy, nhà nầy chưa đáng gọi là nhà giàu, mà cũng không phải là nhà nghèo: Ấy là nhà của ông Ba Chánh, làm nghề thầy thuốc Bắc. Ở vùng Chí Hòa, Bà Quẹo ai cũng biết ông và thường kêu ông là "Thầy Ba".
Ông Ba Chánh năm nay vừa quá 50 tuổi, tóc đã bạc hoa râm, nhưng răng còn chắc chắn, sức còn mạnh mẽ. Ông goá vợ đã hơn 6 năm rồi. Trong nhà chỉ có một đứa con gái, là cô Huyền, được 21 tuổi. Ông quen với thầy Thanh, nhà ở một xóm, mà làm việc dưới Sài Gòn, thường hay tới lui đàm luận với nhau chơi. Cách vài năm trước, vì thầy Thanh làm mai nói dẻo dai quá, nên ông mới gã cô Huyền cho thầy Võ Như Bình, người mồ côi, gốc ở đâu dưới Hậu Giang, thi đậu bằng thành chung [2] rồi làm việc trong một hãng buôn dưới Sài Gòn. Ông nghĩ thầy Bình thân phận côi cút lại là người có học thức, nên gả con ông cũng không đòi hỏi vật chi hết, đám cưới làm sơ sài, mời năm ba người quen đến ăn uống một bữa mà thôi, mà cũng không cần rước Chánh lục bộ đến lập hôn thú.
Từ ngày cưới rồi thì thầy Bình về ở theo bên vợ. Thầy có sắm một cái xe máy, để mỗi buổi sớm mai thầy đạp đi xuống Sài Gòn làm việc, trưa thầy ăn cơm quán và ở nghỉ tạm tại nhà của người làm chung một hãng, đến chiều tối thầy mới về Chí Hòa.
Thầy Bình ở với cô Huyền đã sanh được một chút con trai, đặt tên là Nghiệp, mới 10 tháng mà sổ sữa, ngộ nghĩnh, chẳm hẳm [3] lắm.
Ông Ba Chánh mỗi ngày coi mạch hốt thuốc cũng được năm bảy thang, lại nhờ có bán thuốc hoàn thuốc tán thêm nữa, nên ông đủ sức chịu các tổn phí về ăn uống trong nhà, rể ông làm việc lãnh lương bao nhiêu thì vợ chồng nó để riêng mà xài, ông chẳng hề biết tới.
Gặp khi Nhà nước mở hội thi, để chọn 20 thầy ký lục, thầy Bình hăm hở xin nghỉ làm việc một tuần lễ mà đi thi hổm nay [4]. Vì hồi sớm mai thầy có nói chắc chiều bữa nầy thì xong rồi  hết, bởi vậy lúc mặt trời chen lặn, cô Huyền nấu cơm và hâm thịt cá rồi cô giao cho con Tý là đứa ở giữ em, coi chừng mèo chó, cô bồng thằng Nghiệp ra lộ đi thơ thẩn mà đợi chồng.
Trời tối lần lần, thầy thợ đi làm về nói chuyện om sòm. Cô Huyền ngóng trông mà không thấy dạng chồng. Cách một hồi thầy Thanh đạp xe máy về ngang thầy thấy cô Huyền thì hỏi:
- Mông xừ  [5] Bình về chưa? Thi đậu hay không?
- Thưa, chưa về nên em không biết có đậu hay không. Sao tối rồi mà biệt mất vậy không biết!
- Thôi, để qua về ăn cơm rồi tối qua sẽ lại thăm.
Cô Huyền thấy cha đã đốt đèn trong nhà rồi, cô mới bồng con trở vô và hỏi:
- Tối rồi, thôi để con dọn cơm cho cha ăn trước nghe hôn cha?
- Thôi, để đợi nó về ăn rồi sẽ ăn luôn thể.
- Sợ về trễ rồi cha đói bụng chớ.
- Không có đói đâu.
- Sao mà về trễ dữ vậy không biết?
- Có lẽ quan chấm bài vở lâu, nên nó phải ở chờ chớ sao. Vái trời Phật phò hộ cho nó thi đậu đặng vô làm việc nhà nước cho chắc chắn một chút.
- Con cũng vái van dữ lắm.  Hổm nay cha thằng Nghiệp cứ nói chắc đậu hoài. Tuy nói như vậy, song con cũng lo quá. Con vái nếu thi đậu thì con ăn chay một năm, ăn ngày mùng một với ngày rằm.
- Có chồng mà con biết lo cho chồng như vậy là phải lắm.  Ở đời giàu nghèo tại mạng, không cần gì, giàu càng tốt, mà không giàu cũng chẳng hại gì, miễn là vợ chồng thương nhau, biết lo cho nhau là quý hơn hết.
   Cô Huyền ôm con mà hun, rồi bước ra sân có ý đi đón chồng nữa. Cô chưa ra tới lộ thì thầy Bình cởi xe máy về tới. Thầy quẹo vô sân nhảy xuống xe nghe một cái rột, coi bộ chẳm hẳm lắm. Cô Huyền lật đật bước lại và hỏi:
- Sao? Ðậu hay không?
- Sao lại không đậu! Ðậu số một nữa cà.
- Ðậu số một là sao?
- Là đậu đầu, đậu trên người ta hết thẩy chớ sao.
- May dữ há!
- May cái gì? Phải giỏi nên mới đậu số một đó chớ.
- Tôi vái dữ lắm. Thôi, mùng một tháng tới bắt đầu ăn lạt mà trả lễ.
   Thầy Bình dắt xe vô nhà. Cô Huyền bồng con đi theo, mặt mày hớn hở. Ông Ba Chánh cũng đắt ý nên tay gãi đầu, miệng chúm chím cười. Cô Huyền đưa con cho chồng và nói:
- Thôi chơi với em một chút đặng tôi đi dọn cơm ăn.
Thầy Bình châu mày mà đáp:
- Ðể người ta thay đồ chớ. Mệt muốn chết mà còn bắt bồng em nữa sao?
Ông Ba Chánh nói:
- Ðưa em đây cho tao, để nó đi thay đồ chớ!
Ông rước bồng thằng Nghiệp mà nựng và nói đả đớt:
- Ba con thi đậu rồi, con mừng hôn? Lớn riết rồi học đặng thi đậu làm thầy thông thầy ký như ba vậy, nghe hôn con.
Cơm dọn xong rồi, cô Huyền kêu con Tý ra bồng em và cô ngồi lại ăn với chồng và cha.
Ông Ba chánh hỏi rể:
- Con thi đậu, vậy mà chừng nào họ mới kêu con đi làm?
- Tôi đậu số một, chắc mai mốt gì đây quan trên cấp bằng liền, chớ không lâu đâu.
- Còn dưới hãng con tính làm sao?
- Tôi xin phép nghỉ một tuần, để chừng mãn phép tôi xuống tôi xin thôi luôn.
- Con tính như vậy thì gấp quá. Con cứ đi làm dưới hãng, chừng nào nhà nước cấp bằng rồi con sẽ xin thôi hãng, không được hay sao?
- Tôi chắc cấp bằng mau mà. Ðể tôi xin thôi trước dưới hãng đặng ở nhà nghỉ ít ngày.
- Tự ý con. Không biết đây rồi nhà nước sai cắt con đi làm việc sở nào?
- Hoặc làm việc tại Soái phủ hoặc đi xuống mấy tỉnh.
- Ði làm trong Lục tỉnh nữa hay sao?
- Thưa phải. Làm với các quan tham biện.
- Cha chả! Nếu quan trên sai con đi tỉnh thì bất tiện dữ há!
- Có bất tiện gì đâu?
- Bây dắt nhau đi xa, tao ở nhà có một mình tao buồn lắm chớ.
Cô Huyền cười mà nói pha lửng:
- Con để thằng Nghiệp ở nhà với cha.
Ông Ba Chánh chưa kịp trả lời, kế thầy Thanh bước vô thầy hỏi:
- Toa [6]  thi đậu hay không, Bình?
Thầy Bình gật đầu mà đáp:
- Hễ thi thì đậu, làm sao mà rớt được kìa.
Ông Ba chánh nói tiếp:
- Nó đậu số một nữa chớ. Giỏi hôn? Ngồi đó chơi thầy Hai.
Thầy Thanh kéo ghế ngồi và nói:
- Giỏi thiệt. Coi bộ cô thông khoái dữ há?
Cô Huyền chúm chím cười.
Ăn cơm rồi ông Ba chánh với thầy Bình lại ngồi chung một bàn với thầy Thanh mà uống nước.
Thầy Thanh nói với thầy Bình:
- Toa thi đậu moa [7] sợ quan trên cấp bằng cho toa đi tỉnh quá.
- Ði tỉnh thì sướng, chớ sao lại sợ.
- Toa đi tỉnh tự nhiên toa phải dắt vợ con theo, rồi toa bỏ ông Ba ở nhà quạnh hiu có một mình ông buồn chớ.
- Thuở nay người mình không nở mặt nở mày được như người ta là tại cái tánh bo bo ở nhà giữ ông Táo hoài đó. Ở đời phải bay nhảy đặng lập công danh chớ. Tôi thi đậu ký lục thì trên đường công danh tôi đã bước lên được nấc thang đầu rồi. Vậy tôi phải chen lấn bước riết mà lên tới bực tột cho mau. Tôi nói thiệt, nếu chừng cấp bằng mà quan trên sai tôi đi xuống Lục Tỉnh thì tôi chịu lắm.
- Có chí lập công danh. Ở Sài Gòn cũng lập được, cần gì phải đi xa. Tại sao mà toa lại chịu đi tỉnh lắm vậy?
- Thầy không biết hay sao? Làm việc ở dưới tỉnh, trước hết mình được làng dân kính trọng, sau nữa bề tiền bạc rộng rãi. Nếu mình siêng năng bặt thiệp, được lòng thương yêu tin cậy của quan bề trên thì mình muốn việc gì cũng được hết thảy, sự giàu sang sẽ thấy trước mắt.
- Trời ơi! Moa không dè toa có cái óc hối lộ đến vậy! Chưa có gì hết mà toa đã muốn sắm dao cạo đặng cạo thiên hạ chớ!
- Hứ! Hối lộ nghĩa là gì? Mình khôn ngoan, người ta muốn việc gì mình tráo trở làm cho người ta được việc, người ta thưởng công cho mình, ấy việc ơn nghĩa, chớ có phải hối lộ đâu.
- Nhà nước phát lương tháng cho toa đặng toa làm việc cho dân. Nếu toa làm mà toa còn lấy tiền của dân nữa thì toa hối lộ chớ sao.
- Tôi nói người ta đền ơn, chớ không phải mình hối lộ. Nếu thầy buộc gắt, không cho lãnh của thiên hạ đền ơn thì vô làm việc nhà nước có ích gì, làm sao mà sắm ruộng vườn, làm sao mà cất nhà tốt, làm sao mà ngồi xe hơi… Lương sợ không đủ ăn xài, có thể nào làm giàu được?
- Toa học giỏi, mà toa cãi như vậy, thiệt moa lấy làm lạ lắm. Người có học thức phải thương yêu dìu dắt kẻ dốt nát quê mùa. Nếu dùng học thức để kiếm tiền, không kể nhơn nghĩa chi hết thì vô nhơn đạo quá!
- Thầy học theo trường cũ nên thầy nói chuyện xưa quá. Sanh đời nầy mà theo thời thượng cổ, thì làm sao mà lập công danh được. Ðời nầy là đời kim tiền, chớ không phải đời nhơn nghĩa. Ấy vậy dù làm việc gì cũng phải chú tâm về tiền bạc mới được; vì hễ có tiền nhiều thì thiên hạ mới kiêng nể, mới kính trọng mới ngợi khen. Thiên hạ ai cũng lo kiếm tiền hết thẩy, mình dại gì mà còn đeo theo nhơn với nghĩa, đạo với đức, không chịu làm như họ. Ai nói tham danh tham lợi thì tôi chịu hết thẩy, tôi sẽ cứ một đường mà bước hoài là làm có nhiều tiền, dầu làm phương pháp nào cũng được. chẳng cần chọn lựa. Ðể chừng tôi giàu sang rồi thầy sẽ thấy thiên hạ họ kính trọng tôi hay là họ khinh bỉ tôi.
- Theo thái độ của toa đó, moa sợ toa ở tù trước khi làm giàu chớ!
- Có lẽ. Mà đó là sự rủi ro của đường công danh. Nếu mình biết tránh cho khỏi rủi ro ấy thì mới gọi là có tài trí chớ.
- Thôi đi, toa! Toa nói tiếng "công danh ", tiếng "tài trí", moa nghe sao khó chịu quá.
- Tại sao vậy?
- Toa không muốn hiểu thì thôi, cần gì moa phải cắt nghĩa nữa. Moa cầu chúc cho tài trí của toa đó giúp mở đường công danh của toa cho được rỡ ràng.
Thầy Bình cười, còn thầy Thanh thì lộ sắc bất bình. Ông Ba Chánh thấy vậy bèn nói :
- Sắp nhỏ bây giờ nói chuyện nghe khác hơn lớp già quá! Hễ mở miệng thì chỉ biết nói tiền bạc, bạc tiền.  Tại cái đời kỳ cục như vậy, biết làm sao!
Thầy Bình nói:
- Ðời tiến hóa ấy là lẽ tự nhiên có gì đâu, cha.
- Phải. Tại đời tiến hoá nên lòng người mới đổi dời.
- Phải đổi dời mới được chớ. Cha nghĩ đó mà coi, đời xưa là đời nhơn nghĩa, thì thiên hạ ai cũng làm nhơn nghĩa hết thảy. Ðời nay là đời tiền bạc, thì thiên hạ ai cũng ham tiền bạc hết thảy. Ðời nào cũng xuôi thuận quá, có nghịch đâu.  Mình sanh đời tiền bạc mà mình làm nhơn nghĩa, đó mới thiệt là nghịch.
Thầy Thanh cười ngắt mà nói:
- Toa nói câu nào nghe cũng có lý hết thảy. Toa luận riết rồi moa sợ quân ăn trộm, ăn cướp đều trở ra hiền nhơn, quân tử hết.
Ông Ba Chánh chúm chím cười, còn thầy Bình thì rùn vai đứng dậy không muốn cãi nữa.
Thầy Thành từ giã ra về.
 
o0o
        
Cách mười bữa sau, thầy Bình tiếp được giấy cho hay rằng thầy được cấp bằng chức ký lục, bổ thầy tùng sự tại Tòa bố Cần Thơ và dạy thầy phải lập tức đi lãnh giấy tờ mà tựu chức.    
Ông Ba Chánh với cô Huyền hay tin quan trên sai thầy Bình đi Cần Thơ thì buồn hiu, cha buồn vì sợ phân cách con, con buồn vì lo cha quạnh quẽ. Còn thầy Bình thì vui vẻ lắm, lật đật lo đi nhận giấy tờ để có đi làm việc.        
Ông Ba Chánh thấy rể thay đồ thì nói:
- Con xuống Cần Thơ chắc phải kiếm nhà mấy thầy mà ở đâu đó ít ngày, rồi sẽ mướn phố sắm đồ mà dọn nhà.  Nếu con đem vợ con đi theo một lượt cha coi có chỗ bất tiện. Cha muốn con đi trước một mình, chừng nào con dọn nhà rồi con sẽ về mà rước mẹ con thằng Nghiệp, được hay không?
- Ý tôi cũng muốn vậy đó. Bây giờ chưa có nhà cửa, đem vợ con theo khó quá.
- Vậy thì xong lắm, thôi, con lo lãnh giấy tờ mà đi trước đi, để ít ngày rồi mẹ con nó xuống sau.
Cô Huyền thuở nay chỉ biết Sài Gòn, Gia Ðịnh với Chợ lớn mà thôi, chớ chưa biết xứ nào khác, thừa dịp nầy cô mới hỏi chồng:
- Cần Thơ ở đâu lận, mình?
- Ở dưới Hậu Giang.
- Ði ngả nào mà xuống đó?
- Ở Sài Gòn mình đi tàu Lục Tỉnh, nó chạy qua Mỹ Tho, lên Vĩnh Long, Sa Ðéc, Châu Ðốc, rồi đổ xuống Long Xuyên, Cần Thơ hay là mình đi xe lửa xuống Mỹ Tho rồi đi tàu nhỏ qua Cần Thơ cũng được.
- Ðường xa cách trở quá há.
- Có xa gì đâu.
- Sau mình phải về mà rước tôi, chớ tôi có biết đâu mà đi.
- Ðể ở yên chỗ rồi tôi sẽ xin phép về rước.
Thầy Bình lấy giấy tờ xong rồi, thầy mua một cái rương đặng đựng quần áo, sắp đặt đàng hoàng để tới bữa sau xuống tàu Lục Tỉnh mà đi.
Chiều bữa sau, ăn cơm rồi, ông Ba Chánh kêu hai cỗ xe ngựa, ông ngồi một cỗ với cái rương, còn vợ chồng thầy Bình với con ngồi một cỗ mà đi xuống bến tàu Lục Tỉnh. Thầy Thanh hay tin trước nên bữa đó, mãn giờ làm việc, thầy ở luôn dưới Sài gòn mà đưa thầy Bình đi. Ðem hành lý vô phòng xong rồi thầy Bình trở lên tàu đứng nói chuyện chơi. Cô Huyền đưa con cho chồng và nói:
- Em đây nè, bồng chơi với nó cho đã rồi có đi. Mình đi đây đố khỏi ở nhà nó nhớ nó khóc đêm cho mà coi.
Thầy Bình bồng con mà cứ lo nói chuyện với thầy Thanh hoặc với cha vợ, bộ vui vẻ như thường, không bịn rịn vợ con chút nào hết.
Tàu gần mở dây nên súp lê  [8] kêu giục hành khách xuống đặng nó chạy. Thầy Bình trả lại con cho vợ, giã từ cha vợ và thầy Thanh rồi xây lưng đi xuống tàu.
Cô Huyền đi theo và dặn:
- Xuống dưới, mình lo kiếm phố mướn cho mau rồi về rước, nghe hôn. Ðồ đạc để tôi xuống rồi tôi sẽ mua sắm cũng được, mà bữa nào mình xuống tới, mình gởi thơ về liền cho tôi mừng, ở nhà  tôi trông dữ lắm.
Thầy Bình gục gặc đầu mà thôi, chớ không nói tiếng chi hết.
Tàu rút chạy, chưn vịt quay nước đùng đùng, súp lê thổi nghe inh ỏi. Cô Huyền đứng ngó theo chiếc tàu rồi ôm con mà hun, nước mắt rưng rưng chảy.

---------------------------
 [1] xông: chái;  ba căn một chái
 [2] (diplôme), bằng trung học theo chương trình giáo dục cũ của Pháp
 [3] sốt sắng, sống động
 [4] hôm ấy tới nay
 [5] (monsieur), ông
 [6] (toi), anh, mầy
 [7] (moi) tôi
 [8] (souffler), thổi còi, thúc còi

Chương 2

Tan buổi hầu chiều, mấy thầy thông thầy ký trong toà bố Cần Thơ kẻ trước người sau lần lượt ra cửa mà về, già thì bịt khăn đen, trẻ thì đội nón, song người nào cũng mặc áo dài, mang giày tây, nơi cánh tay lại có mang một cây dù hoặc đen hoặc trắng.
Thầy Bình ra sau hết, thầy mặc một cái áo địa minh lương, với  một cái quần tây trắng ống rộng, đầu đội nón nỉ  xám, chưn mang giầy tây vàng, thầy đứng tại cửa nhà hầu mà ngó, miệng có ngậm điếu thuốc, tướng mạo đẹp đẽ  mà lại nghiêm  nghị. Hương thân Ðáng ở trên Bình Thủy, đương đứng dựa bên một cỗ xe ngựa đậu ngoài đường, vừa ngó thấy thầy thì lật đật đi vô, chắp tay cúi đầu vừa xá vừa nói :
- Bẩm thầy, anh Xã cậy tôi đem xe xuống rước thầy. Vậy xin mời thầy ra đi.
Thầy Bình gật đầu rồi thủng thẳng đi theo Hương thân Ðáng mà ra đường. Tới chỗ xe đậu, thầy đứng ngắm con ngựa và hỏi Hương thân:
- Ngựa tốt quá hả. Có chứng hay không vậy?
- Bẩm, không. Rước thầy mà đâu dám bắt ngựa chứng, rủi ro rồi dễ gì hay sao. Mời thầy lên xe.
- Ừ, nếu ngựa không chứng thì được, chớ ngựa chứng đi hiểm nghèo lắm.
Thầy Bình lên xe với Hương thân Ðáng, rồi người đánh xe nắm cương giục ngựa chạy lên đường Bình Thủy.
Thầy hỏi Hương thân:
- Tôi mới đổi lại, nên chưa biết làng nào hết. Ðây lên Bình Thủy bao xa?
- Bẩm, gần …. Chừng ba bốn ngàn thước.
- Nhà chú  Xã có đám gì mà hôm qua  chú xuống ân cần mời tôi dữ vậy?
- Bẩm, bữa nay chú có cúng cơm cho bà già chú. Chú nói thầy đổi lại mấy tuần mà làng chưa có dịp gì đãi thầy, nên nay có dịp cúng cơm, chú mời thầy lên chơi cho biết nhà.
- Có mời thầy cai, thầy phó hay không?
- Bẩm không. Chú Xã mời một mình thầy với ít vị hương chức trong làng mà thôi.  Bẩm, tôi xin lỗi thầy, không biết gốc gác thầy phải ở Cái Dầu, trên Long Xuyên hay không?
- Phải. Sao chú biết?
- Bẩm, cách ba bữa rày tôi đi lên Cái Dầu, tôi nghe người ta nói, nên tôi mới biết. Bẩm, tôi đây có bà con với thầy.
- Ủa! Bà con sao đó?
- Bẩm, tôi kêu bà cụ hồi trước đó bằng dì. Bà cụ với bà thân của tôi là chị em một đầu ông cố.
- Phải. Hồi trước tôi nghe bà già tôi nói gốc gác ở Cần Thơ, chắc là Bình Thủy chớ gì.
- Bẩm phải.
- Hồi nhỏ tôi mắc học. Mấy năm nay học xong rồi, thì tôi mắc làm việc trên Sài Gòn, phần thì ông già bà già tôi khuất hết, nên tôi không có về Cái Dầu nữa. Tại vậy tôi  không biết người bà con nào hết.
- Tôi nghe trên Cái Dầu họ nói tôi mừng quá. Dì tôi tuy khuất rồi, mà còn được như vậy, thì cũng đáng gọi là có phước. Tôi vái thầy ở Cần Thơ luôn luôn cho tới già đặng làng tổng họ nhờ.
- Làm việc nhà nước nay ở chỗ nầy, mai dời đi chỗ khác, làm sao ở hoài đây cho được.
- Tôi thấy có nhiều thầy thông ở một chỗ hoài có đổi đâu. Thầy ở đây ít năm chắc thầy giàu.
- Làm sao giàu được?
- Ở đây khá lắm. Tỉnh giàu, hương chức biết ơn nghĩa, mà dân cũng dễ chịu.
- Chú làm sao cho tôi giàu thì chú làm thử coi.
- Nếu thầy muốn thì có khó gì đâu.
- Làm giàu ai lại không muốn.
- Ðược để thủng thẳng rồi sẽ tính.
   Xe lên tới Bình Thủy, đậu trước nhà Xã trưởng Tồn. Mấy tòa nhà ngói đồ sộ, ngoài có hàng rào xây gạch, sân có để kiểng vật đủ thứ. Mặt trời vừa mới lặn mà trong nhà đèn đốt sáng trưng. Thầy Bình bước xuống xe thì đã có Xã trưởng Tồn, Hương cả Hạt với ba bốn vì Hương chức khác ra cửa tiếp rước mời vô nhà. Thầy Bình ngồi giữa với Hương cả, còn mấy vị hương chức khác thì ngồi tại bàn bên tay mặt chớ không đám ngồi chung.
Xã Tồn pha rượu khai vị mà mời thầy Bình uống và nói:
- Thầy Thông chiếu cố nên đến nhà tôi, thiệt tôi mừng không biết chừng nào, xin thầy dùng chút rượu khai vị rồi lát nữa ăn cơm.
- Tôi ít ưa đi đám tiệc. Thầy chú có lòng mời cứ theo năn nỉ hoài, nên tôi mới đi đây.
- Thầy đổi lại mấy tuần rồi, mà làng tôi chưa mời ăn cơm được, thiệt hổm nay Hương chức ái ngại hết sức.
- Hương chức có đi lễ ra mắt tôi rồi, vậy cũng đủ, cần gì phải đãi tiệc.
- Anh em tôi muốn mời thầy lên làng chơi cho biết.
- Quan lớn Chánh hay đi viếng làng, để rồi tôi đi với ngài, tự nhiên tôi sẽ biết mấy làng, có gấp gì.
- Thầy nhỏ tuổi, lại vừa mới đổi xuống, mà tôi coi ý quan lớn Chánh yêu thầy quá, có chuyện gì cũng kêu thầy luôn luôn.
- Tôi đứng thông ngôn, tự nhiên tôi phải gần ngài luôn luôn, cái đó có gì  lạ đâu.
- Bẩm thầy, không biết năm nay thầy được bao nhiêu tuổi?
- Tôi mới 24 tuổi.
- Tuổi còn nhỏ mà giỏi quá.
Ông cả Hạt bưng ly rượu mà uống, rượu nhểu ướt râu nên ông lấy khăn mà lau và hỏi:
- Bẩm, thầy làm ký lục mỗi tháng lãnh lương của nhà nước được bao nhiêu?
Hương thân Ðáng lật đật bước qua và nói :
- Bẩm Cả, thầy Thông đây là thông ngôn chánh ngạch chớ không phải ký lục như mấy thầy khác vậy đâu.
   Mấy lời bợ đỡ ấy làm cho dịu  bớt câu hỏi vô vị của ông Cả, lại làm cho thầy Bình vui vẻ, nên thầy chúm chím cười mà đáp giọng khiêm nhường rằng:
- Tôi mới thi đậu vô ngạch, nên lương còn ít lắm, mỗi tháng lãnh có vài chục.
Hương thân Ðáng nói :
- Bẩm thầy, mới thì ăn lương ít, mà trong mấy năm thầy lên chức Tri Huyện, Tri Phủ, lương mỗi tháng tới hai ba trăm lận chớ. Mà làm việc nhà nước có ai kể số lương đâu, đó là tiền đi xe, uống rượu mà chơi chớ làm giàu làm có được.
Thầy Bình càng thêm đắc ý nên uống cạn ly rượu rồi đứng dậy đi vòng quanh nhà mà coi bàn ghế đồ đạc. Thầy đi tới đâu cũng có Hương thân Ðáng đi theo sau lưng, vì chủ nhà mắc coi đặt bàn dọn tiệc. Thầy đi một vòng rồi bước ra sau mà coi kiểng. Nhờ trăng tỏ rạng, lại cũng nhờ đèn trong nhà giọi ra, nên ngoài sân sáng như ban ngày.
Thầy thấy hai bên phía tay mặt có một ngôi nhà tốt đẹp, thầy mới hỏi Hương thân:
- Bên nầy nhà của ai?
- Bẩm thầy, đó là nhà của bà Chủ Phận, cô ruột của anh Xã.
- Ông chủ đó còn ở trong hội tề hay là cựu?
- Bẩm, ông mất lâu rồi. Bà chủ có một người con gái mà chồng cũng chết rồi, nên bây giờ trong nhà có hai mẹ con mà thôi. Bẩm, bà chủ giàu lớn lắm, mỗi năm thâu góp gần 30 ngàn giạ. Trong nhà bây giờ có bạc nhiều mà đồ đạc thứ gì cũng tốt hết thẩy. Ðể ăn cơm rồi tôi mời thầy qua bển xem đồ chơi.
- Nhà đàn bà góa mình tới làm gì?
- Bẩm, không ngại gì. Nhà đó cũng như nhà anh Xã vậy. Ðể tôi cho hay trước, rồi lát nữa tôi dắt thầy qua đó một chút.
Xã Tồn dọn tiệc xong rồi mới ra sân mời thầy thông vô dùng cơm. Thầy thông ngồi ngang với ông Cả trên đầu bàn, còn Hương chức với chủ nhà ngồi tiếp phía dưới. Bữa cơm dọn rất xứng đáng, đồ ăn món nào cũng ngon, lại Xã Tồn và Hương thân Ðáng ân cần  mời thầy thông từ món.
Vì Hương thân Ðáng đã có nói nhỏ hồi nãy, nên chừng ăn cơm uống nước rồi, Xã Tồn mới mời thầy thông đi qua nhà bà Chủ chơi cho biết. Hương thân với Xã trưởng đi theo thầy mà thôi, còn mấy ông Hương chức kia thì ở ngay tại nhà.
Bên nhà bà Chủ Phận đã mở cửa đốt đèn sẵn rồi, thầy thông vừa bước lên thềm, thì bà chủ với người con gái của bà là cô Hương tiếp chào và mời khách vô nhà.
Cô Hương rót ba tách nước trà rồi kêu con nhỏ ở mà biểu bưng lại để trước mặt mỗi người khách. Cô mở tủ lấy một gói thuốc điếu rồi bổn thân đem lại để trên cái dĩa bằng đồng và mời thầy thông.
Ðồ đạc trong nhà thiệt là tốt, nhưng mà sự tốt của đồ đạc không bằng sắc đẹp của cô Hương; bởi vậy thầy Bình cứ nhìn cô hoài, lúc cô đứng rót nước thì ngó chung hình dung đề đạm, lúc cô để gói thuốc thì ngó bàn tay dịu nhỉu.
Bà Chủ ngồi trên phía ghế trong, bà mời thầy thông uống nước và hỏi:
- Tôi nghe nói thầy thông mới đổi lại vậy mà dọn nhà cửa xong rồi hay chưa?
- Thưa, tôi mướn phố được rồi, nhưng đồ đạc mua chưa kịp, nên có lẽ tuần sau tôi mới dọn.
- Nếu vậy thì hổm nay thầy ở đâu?
- Tôi ở đậu nhà của một thầy ký làm trong Tòa bố.
- Thầy đến nhà thăm tôi, thiệt tôi cám ơn lắm. Ðể thầy dọn nhà rồi tôi sẽ xuống thăm.
Hương thân Ðáng nói:
- Bà chủ đây có điền đất nhiều, nên xuống Tòa bố mà hầu thường lắm.
Thầy thông gật đầu nói:
- Bà có việc gì cứ cho tôi hay; tôi sẽ hết lòng mà giúp bà.
Bà chủ nói:
- Tôi rất cám ơn thầy. Tôi có ruộng đất chút ít, nên có chuyện hoài. Ngặt trong nhà không có đàn ông bởi vậy có nhiều khi tôi bối rối hết sức. Hồi trước thằng Xã nó rảnh, có việc gì tôi cậy nó làm giùm. Từ ngày nó ra làm làng, nó mắc lo thâu thuế, có rảnh đâu mà cậy mượn nó được nữa.
Hương thân Ðáng nói:
- Thưa bà, có việc gì bà sai cô Hai đây đi cũng được, bà đi làm chi cho nhọc lòng.
- Nó mắc con, nó có nói đi đâu được. Phần thì nó khờ quá, nó hiểu việc gì đâu.
- Dể hôn! Cô Hai tháo việc lắm chớ. Tại bà không sai cô đi, nên cô cứ ở nhà hoài. Có việc gì bà sai cô đi thử một lần coi cô làm xong hay không mà.
Cô Hương đứng đằng xa cười và nói:
- Thuở nay tôi chưa có đến quan mà hầu lần nào, đến đó tôi thấy mặt quan tôi quýnh, chắc tới nói lộng cộng rồi hư việc hết.
Thầy Bình thấy miệng cô cười rất có duyên, lại nghe giọng có nói rất lảnh lót, thầy muốn ghẹo cho cô nói nữa, nên thầy nói:
- Quan cũng là người ta như mình. Mình có việc nên đến cầu người phân xử. Mình có tội gì mà sợ.
- Ðể khi nào có việc tôi đi hầu thử một lần coi.
- Hễ cô xuống tới, xin cô bảo bếp hầu cho tôi biết trước.
- Tôi sẽ vưng theo lời thầy dạy.
Thầy Bình nghe đồng hồ gõ 10 giờ, nên thầy đứng dậy từ mà về. Bà Chủ với cô Hương đi theo sau mà đưa ra thềm.
Xã Tồn kêu người nhà biểu dắt ngựa thắng xe, rồi cũng cậy Hương thân Ðáng đưa thầy thông về Cần Thơ.

Chương 3

Thầy Bình mướn một căn nhà dọn ở riêng được mấy bữa rày. Thầy mới mua một cái giường để ngủ và một cái bàn với ít cái ghế chớ chưa sắm đồ đạc chi hết. Thầy mướn một đứa nhỏ để sai vặt, chớ chưa mướn người đi chợ để nấu ăn, nên mỗi ngày thầy vẫn còn ăn cơm nơi nhà thầy ký Huế làm trong Tòa bố.Một buổi chiều chúa nhựt, trời chuyển mưa, dông gió ầm ầm mây kéo đen kịt, người đi ngoài đường sợ mắc mưa nên ai cũng bươn bả đi riết. Thầy Bình bước ra đứng tựa của ngóng trông, bỗng thấy có một cỗ xe ngựa ngừng, rồi Hương thân Ðáng leo xuống ngó dớn  dác, dường như kiếm nhà. Vừa thấy thầy Bình thì Hương thân lộ sắc mừng, lât đật đi vô  cửa vừa xá vừa nói:
- Bẩm, tôi nghe anh Xã nói thầy đã dọn nhà rồi nên tôi xuống kiếm thăm coi thầy dọn ở chỗ nào. Thầy ở dãy phố nầy vui mà lại mát mẻ, coi được lắm.
Thầy Bình mời khách vô nhà. Hương thân Ðáng kéo một cái ghế để dựa vách mà ngồi, ngó cùng trong nhà mà nói :
- Thầy mới dọn nên chưa sắm đồ đạc kịp. Ðể tôi đốc anh Xã mua một cái tủ mà đi lễ tân gia. Nếu mấy làng lớn, hương chức chung đậu nhau, mỗi làng mua một món đồ mà đi hạ [1], thì thầy có đủ dùng chớ gì.
Thầy Bình cười đáp :
- Có lẽ nào Hương chức mấy làng đều tử tế như chú vậy đâu.
- Bẩm, mỗi người đậu chừng một vài đồng bạc cũng đủ rồi, chớ phải đậu một hai chục gì sao mà sợ tốn.
- Phải. Nhưng mà tôi mới xuống đây, chưa giúp ích cho ai được việc gì, nên đâu dám mong cậy người ta đền ơn.
- Làm  nghĩa trước đặng chừng hữu sự người ta giúp mới cao, chớ đợi có việc đến cầu người ta giúp rồi mới đền ơn, thì có hay ho gì đâu. Thầy đứng thông ngôn cho quan lớn, bề nào hương chức cũng phải nhờ thầy; ấy vậy hương chức làm nghĩa với thầy có mất gì đâu mà sợ.
- Hôm nay chú nói chuyện với tôi, thì tôi thấy chú là người cao kiến lại biết điều quá. Tại sao trong làng chú lại lãnh chức Hương thân, không làm Xã Trưởng hoặc Hương quản đặng khá lương hơn một chút.
- Bẩm, làm Xã trưởng phải chịu tổn hao đủ thứ, còn làm Hương quản thì phải đi tuần cực nhọc. Ðã vậy mà tôi không có hằng sản [2], nên Hội tề có dám cử tôi làm Xã đâu.
- Sao lại không đám?
- Họ  sợ rủi tôi làm mất bạc thuế hoặc công nho [3] rồi họ phải thường.
- Có sao đâu mà sợ. Ðể chừng chú Xã nầy mãn khóa rồi tôi biểu hội tề cử chú lên làm xã. Người biết chuyện mà trong làng lại yểm tài như vậy sao được.
- Bẩm, cuối năm nay anh Xã Tồn mãn, nếu thầy thương, chừng làng cử thầy nói giúp với, thì có lẽ làm được.
- Tôi sẽ nói cho.
- Cảm ơn thầy. Hôm qua có trát đòi cựu Hương giáo Tính hầu về vụ mướn công điền. Tôi có dặn phải xuống đó trước với thầy, không biết y có xuống hay không?
- Có.
- Bẩm, việc đó xong hay không?
- Xong.
- Bà Chủ Phận, là cô của anh Xã, nhà thầy quá chơi đêm hôm đó, bà cũng hay có chuyện làm bởi vì bà giàu lớn, thường mua đất mua điền, đóng thuế nầy thuế nọ, nên phải đi hầu hoài. Tôi có cắt nghĩa phải quấy cho bà nghe, tôi khuyên bà phải đến thăm thầy mà làm nghĩa, sau có việc gì thì thầy giúp cho. Bà có hứa với tôi để bữa nào bà xuống.
- Bà Chủ đó giàu lớn lắm hay sao?
- Bẩm, giàu lớn, mỗi năm thâu góp lối 30 ngàn giạ, trong làng tuy còn nhiều người khác có ruộng đất nhiều hơn bà, nhưng mà người ta có đông con, ăn xài nhiều, nên huê lợi mỗi năm phải hao hớt. Bà chủ có một người con gái mà thôi, lại phận goá bụa không ăn xài chi hết, bởi vậy mỗi năm thâu góp bao nhiêu thì còn nguyên. Tôi biết bây giờ trong nhà bà có bạc nhiều lắm.
- Hôm trước chú nói cô Hai  là con gái của bà Chủ đó, cũng góa chồng nữa phải hôn?
- Bẩm, phải. Chồng của cô Hai Hương chết, mới mãn tang hôm tháng trước đây.
- Chồng của cô hồi trước là ai?
- Bẩm, con của một ông Chánh bái trong làng còn nhỏ nên chưa có làm chức chi hết. Người đó mồ côi. Nên có phần ăn của cha mẹ để  lại gần một trăm mẫu điền. Bây giờ cô Hai Hương cũng góp ruộng ấy nuôi con. Giàu rồi họ còn giàu thêm.
- Cô Hai có mấy đứa con?
- Bẩm, hai đứa, thằng Hoàng năm nay đã được bốn tuổi, còn con Loan, hồi chồng chết cô có chửa được ít tháng, nay nó được hai tuổi.
- Cô đó coi còn măng quá, mà có tới hai đứa con rồi hả? Năm nay cô được bao nhiêu tuổi?
- Bẩm, lối 25 hoặc 26 gì đó, tôi không nhớ chắc. Nhà giàu ăn rồi ở không, có con thì mướn vú nuôi nên sắc không phai được. Mãn tang rồi đây có lúc cô sẽ lấy chồng. Cha chả! Ðàn ông nào rớt vô đó thị no lắm.
Thầy Bình ngồi lơ lửng mà suy nghĩ.
Hương thân Ðáng hỏi:
- Hổm nay tôi quên hỏi coi thầy có vợ hay chưa mà sao xuống đây thầy có một mình. Bẩm thầy, dầu thầy chưa cưới vợ, nhưng có lẽ thầy cũng đã hứa hôn chỗ nào rồi chớ?
Thầy Bình chúm chím cười đáp :
- Tôi có vợ rồi mà cũng như chưa.
- Ủa, sao vậy? Vợ chồng ly dị hay sao?
- Lúc tôi ở Sài Gòn, làm việc ngoài, tôi làm bạn với một người, có sanh một đứa con, tuy kết vợ chồng song không có cưới hỏi, không có làm hôn thơ hôn thú chi hết. Chừng đẻ con, Chánh lục bộ nói không có hôn thú nên đứa nhỏ phải khai theo tên mẹ. Tại như vậy đó, nên tôi có vợ có con, mà cũng như không có chi hết.
- Bẩm, phải.  Vợ không có hôn thú, con không có khai sanh  thì có ăn thua vào đâu. Tuy vậy mà con là máu thịt của thầy, bề nào thầy cũng phải nhìn, chớ bỏ sao được. Chớ chi thầy chưa có vợ con, tôi làm mai cho thầy cưới cô Hai Hương thì đúng lắm.
- Cưới như vậy sao được. Cổ lớn tuổi hơn tôi, lại có tới 2 đứa con; nếu tôi cưới thì họ cười chết, họ nói tôi ham giàu.
- Bẩm, lớn hơn một hai tuổi có hại gì đâu. Còn cô Hai tuy có hai đứa con, mà cô còn nheo nhẻo, cô đẹp quá xứng với thầy hết sức.
- Cô đẹp thiệt, song cô giàu, nếu mình rớ vô thì họ nói mình ham tiền.
- Tiền mà không ham, chớ ham giống gì? Cô Hai Hương có tiền của, còn thầy có học thức, thầy có thua cô chỗ nào đâu.
- Việc gì chú luận nghe cũng xuôi hết thẩy. Chú nói như vậy chớ tôi chắc cô Hai Hương không dám lấy chồng đâu.
- Bẩm, tại sao mà không dám?
- Bây giờ cô ăn ruộng đất của chồng mà nuôi con.  Nếu cô lấy chồng thì bà con bên chồng trước của cô, họ kiện lấy ruộng đất ấy mà thủ hộ đặng để dành cho hai đứa con nhỏ, họ có cho cô ăn nữa đâu.
- Bẩm, nếu cô lấy chồng mà đừng thèm làm hôn thú, thì bà con bên chồng trước có nói được đâu. Mà số huê lợi đó lối năm, sáu ngàn giạ, chớ nhiều nỗi gì.  Dầu cô trả lại bên chồng cũ, thì còn của bà Chủ đó chi. Của bà già cô còn nhiều bằng năm bằng bảy số đó nữa. Tôi biết hễ nhào vô đó thị bề nào cũng no. Nếu về ở bên Bình Thủy, rồi mua một cái xe cao su, mỗi buổi hầu đi xuống CầnThơ làm việc cũng được. Còn như muốn ở dưới nầy thì nói với bà Chủ mua cho một cái nhà thiệt tốt đặng ở coi cho xứng đáng cũng được. Nhà đó mà có một người rể  làm thông ngôn thì phải lắm vậy.
   Thầy Bình cười, song không cãi lẽ nữa.
   Hồi chiều trời chuyển dữ dội, nhưng mà nhờ gió thổi tan mây hết, nên rồi không mưa, Hương thân Ðáng từ mà về. Thầy Bình đi theo ra tới lộ, chừng xe của Hương thân chạy rồi, thầy mới đi lên đi xuống ngoài đường mà suy nghĩ. Bề thế của ông Bà Chánh trên Chí Hoà với bề thế của bà Chủ Phận ở Bình Thủy cứ vởn vơ  trước mắt thầy hoài làm cho trí thầy chộn rộn không yên. Hình dáng chơn chất của cô Huyền với hình dáng sang trọng của cô Hương cứ chàng ràng trong óc thầy hoài, làm cho lòng thầy xao xuyến không định. 
Thầy Bình chấp tay sau đít, cúi mặt xuống lộ thủng thẳng bước từng bước, không để ý đến kẻ qua người lại.Thình lình thầy nghe sau lưng có  tiếng kêu mà nói:
- Mình, mình, tôi kiếm tự hồi chiều đến bây giờ dữ quá!
Thầy day lại thì thấy cô Huyền tay xách hoa-ly nhỏ đi gần tới, lại có con Tý bồng thằng Nghiệp đi theo. Thầy châu mày mà hỏi:
- Xuống tới hồi nào? Tôi chưa gởi thơ biểu xuống mà lại đi bất tử như vậy?
- Hổm nay trông thơ dữ quá mà không thấy chi hết, tôi nóng nảy chịu không được, nên tôi nói với cha mà đi đây. Mình có dọn nhà cửa mà ở hay chưa vậy.
- Mới mướn được một căn phố mà chưa có đồ đạc chi hết. Tôi tính để dọn nhà cho xong rồi tôi sẽ cho hay.
- Mướn căn nào đâu?
- Phố nầy đây.
Cô Huyền trao hoa-ly cho con Tý, cô rước bồng thằng Nghiệp mà đưa vô mình thầy Bình và nói:
- Ba đây con.
Thầy Bình nói:
- Thôi đi vô nhà!
Thầy day lưng đi vô, mà không chịu bồng con. Cô Huyền không để ý đến cái cử chỉ lợt lạt ấy, mà cô lại cười, rồi đi theo chồng mà vô nhà. Cô để thằng Nghiệp trên bàn, tay vịn nó mà nói :
- Tàu lại tới hồi năm giờ chiều. Tôi hỏi thăm họ không biết. May nhờ có chú lính chỉ đường nên tôi đi nhầu [4] lên đường nầy, may gặp mình đó.
- Ai chỉ đường cho mình biết mà xuống đây?
- Tôi đi liều mà. Tôi đi xe lửa xuống Mỹ Tho, tôi hỏi thăm tàu đi Cần Thơ. Họ chỉ và tôi xuống tàu mà đi. Ði dễ quá có khó chi dâu.
- Nhà có một cái giường với một cái bàn, chưa có đồ đạc chi hết. Xuống bất tử như vậy rồi làm sao? Nồi ơ chén dĩa đâu có đặng nấu cơm mà ăn?
- Ðể sáng mai rồi tôi mua, mình đừng có lo. Ðồ đó ngoài chợ họ bán thiếu gì. Ðâu mình bồng con dùm một chút đặng tôi đi coi nhà thử coi.
Bây giờ thầy Bình mới chịu bồng con, thằng nhỏ nhìn cha rồi chằng miệng cười hít hát dễ thương lắm. Cô Huyền đi từ trước ra sau coi trong buồng, coi nhà bếp; cô biểu con Tý đem hoa ly để trên giường rồi cô  trở  ra mà nói:
- Căn phố rộng rãi mát mẻ quá. Mình mướn bao nhiêu một tháng vậy?
- Tám  đồng.
- Nhiều tiền quá hả.
- Phố rẽ tiền cũng có, mà dơ quá ở coi sao được. Ði rồi bỏ ông già ở nhà có một mình, tôi nghĩ tới đó tôi không vui chút nào hết.
- Tôi có nói với cha để tôi xuống coi công cuộc ra làm sao ít bữa rồi tôi về.
- Tôi muốn mình ở với cha, lâu lâu tôi xin phép về thăm thì phải hơn. Bỏ ổng một mình ở nhà tội nghiệp quá.
- Cha nói tuy tôi đi thì cha buồn, song gái thì phải theo chồng, cha không nỡ cản.
- Phải, có lẽ nào ổng cản. Mà phần mình làm con, mình đừng làm cho ổng buồn mới phải chớ.
Trời tối rồi. Thầy Bình quẹt lửa mà đốt đèn. Cô Huyền biểu con Tý bồng em ra lộ chơi cho mát. Thầy Bình hỏi:
- Bây giờ mình làm sao mà ăn cơm đây?
- Tôi với con Tý mua đồ dưới tàu mà ăn hồi chiều nên không đói. Còn nhà không có nấu nướng, rồi mình làm sao mà ăn cơm?
- Từ hôm xuống dưới nầy đến nay, tôi ăn cơm đằng nhà thầy ký Huê.
- Mình ăn cơm chiều rồi hay chưa?
- Chưa. Ðể một chút rồi tôi đi ăn.
- Tôi còn một hộp cá mòi của thầy Thanh mua dùm cho tôi đem theo. Ðể một chút rồi tôi sai con Tý đi kiếm bánh mì, nó mua về rồi ăn cũng được.
- Tôi có muớn thằng nhỏ ở đó. Muốn mua giống gì thì sai nó đi mua cho, chớ con Tý biết đường đâu mà đi.
- Thầy hai Thanh có gởi lời thăm mình nữa.
- Hôm nọ tôi cãi với thầy dữ quá tôi tưởng thầy giận tôi chớ. Té ra thầy không giận, nên hôm tôi đi, thầy đưa cho tôi xuống tàu ở cho tới tàu chạy.
- Anh em nói chuyện chơi mà giận nỗi gì. Mà mình thiệt tệ lắm. Mình không vị ông mai chút nào hết, mình cãi dữ quá, tôi sợ mích lòng thầy chớ.
- Thầy nói chuyện nghe xưa quá, không cãi sao được.
Gần 7 giờ, thầy Bình kêu thằng nhỏ ở mà sai đi mua bánh mì, còn thầy đi lại nhà thầy ký Huê mà ăn cơm. Cô Huyền đem con vô mùng mà dỗ ngủ, rồi đi ra đi vô mà nhắm nhía căn nhà, coi bộ vui vẻ lắm.
 
o0o

Lại nhà thầy ký Huê ăn cơm, thầy Bình giấu biệt không chịu cho vợ chồng thầy ký hay việc vợ con thầy xuống. Chừng trở về nhà, thầy thấy cô Huyền đương ngồi chống tay trên bàn mà ngó ra lộ, cửa mở bét, dường như ngồi đợi thầy về; thầy bèn khép cửa lại và hỏi:
- Thằng Nghiệp ngủ rồi hay sao?
- Ngủ rồi. Chắc nó biết đi xuống ba nó nên nó mừng hay sao mà ngày nay ở dưới tàu nó giỡn dữ quá, dỗ cách nào nó cũng không chịu ngủ.
- Con nít biết khỉ gì mà mừng.
- Tính phải mua những đồ gì đâu, mình nói cho tôi biết, đặng sáng mai tôi đi mua.
- Thôi, đừng mua vật gì hết, tiền bạc chưa có, để thủng thẳng rồi sẽ hay.
- Tôi có tiền đây.Tôi đi cha có cho 30 đồng bạc.
- Ba chục đồng bạc mà mua giống gì! Ðừng có mua gì hết.
- Dầu không mua giống gì, thì cũng phải sắm nồi, ơ, chén bát đặng ăn cơm chớ. Bề nào cũng phải sắm một lần, để tôi lựa đồ thiệt tốt tôi mua.
- Tôi biểu đừng có mua giống gì hết. Tôi muốn mình về trển ở với cha, tôi ở dưới nầy một mình tôi ăn cơm tháng, tôi trả tiền cho người ta, làm như vậy ít tổn hao, mà ông già lại khỏi buồn nữa.
- Phân cách như vậy khó quá.
- Có lễ nghỉ tôi về thăm, đường dễ đi, có khó chi đâu.
- Sợ thằng nhỏ nó nhớ rồi nó ốm  tội nghiệp chớ.
- Thủng thẳng rồi nó quen chớ gì.
Cô Huyền ngồi buồn hiu.
Thầy Bình nhẫn tâm đến cùng, thầy không kể sự buồn của vợ, thầy lại nói tiếp:
- Tôi muốn sáng mai mình về liền, cho ông già khỏi ở nhà ổng trông. Mai 7 giờ có tàu chạy ra Mỹ Tho.
- Tôi có nói với cha tôi xuống ở chơi ít ngày. Cha biểu ở luôn chừng nào có lễ nghỉ thì tôi với mình sẽ về thăm cũng được.
- Biết chừng nào mới có lễ. Thôi mai mình về trước đi, rồi chừng nào có lễ thì tôi sẽ về.
- Ðể mẹ con tôi ở lại chơi ít bữa được mà.
- Mai hay ít bữa cũng vậy. Ở rồi ăn uống bất tiện quá.
- Ở chơi, thứ ăn uống mà lo làm chi. Thôi, mình để tôi ở một bữa, sáng mốt rồi tôi sẽ về.
- Muốn ở tới sáng mốt thì ở; mà mình đừng có đi mua vật chi hết nghe hôn, để thủng thẳng tôi có tiền rồi mua. Muốn ăn vật gì thì mình sai thằng nhỏ đi mua cho, mình chẳng cần đi ra chợ làm chi.
- Mình không cho tôi mua đồ thì thôi, tôi ra chợ làm chi.
Tảng sáng bữa sau nữa, cô Huyền bồng con, con Tý sách hoa-ly. Có thằng nhỏ ở dắt đường đưa xuống bến tàu mà về. Tàu chưa chạy, cô Huyền đứng dưới tàu ngó lên dãy phố mé sông thấy thiên hạ kẻ qua người lại lăng xăng, mà trong lòng cô áo não, nên sắc mặt buồn xo, cô ngó con rồi lấy khăn lau nước mắt. Chiều hôm kia, lúc  tàu vô bến Cần Thơ, cô phấn khở vui mừng bao nhiêu thì sớm mai nầy, lúc tàu mở dây mà chạy, cô cũng chứa chan giọt lụy bấy nhiêu. Những giọt lụy nầy chứa chan bao nhiêu tình sâu nghĩa nặng, tiếc rằng tâm hồn của thầy Bình bị vòng danh lợi bao trùm làm cho cứng chắc cũng như sắt như đá, nên không thể thấm vô nổi.
Cuộc đời!......... Lòng người!...........

---------------------------
[1] quà mừng
[2] của có thật
[3] ngân quỹ công cộng
[4] đi đại, đi liều cầu may

Chương 4

Tan buổi hầu sớm mai, thầy Bình ghé lại nhà thầy ký Huê để ăn cơm trưa rồi buồn bã đi về nhà nghỉ một chút đặng hai giờ rưỡi còn đi làm việc nữa. 
Trời nắng chan chan, ngoài đường ít có người qua lại. Về gần tới nhà, thầy thấy có một cỗ xe ngựa đậu ngoài cửa. Thầy sợ có khách phá mất giấc ngủ trưa nên đã tính trong bụng sẽ hỏi khách cần dùng việc gì rồi từ chối mau, đặng thay đồ mà nghỉ.
Thầy vừa bước vô cửa thì cô Hai Hương, đương ngồi trên ghế, cô đứng dậy gọn gàng chấp tay cúi đầu mà chào thầy. Thầy chưng hửng. Sự làm việc cực tròn buổi sớm mai, sự trời nắng mệt lúc đi về, sự tính đuổi khách cho về đặng nghỉ cho mau đều bay đi mất hết. Sắc mặt quạo quọ hồi nãy, bây giờ đã đổi ra sắc vui vẻ tươi cười. Thầy giở nón chào khách:
- Tôi chào cô. Phải cô  Hai trên Bình Thủy hay không?
- Bẩm,  phải.
- Mời cô ngồi. Bà Chủ mạnh hả? Cô xuống đây có việc chi?
- Dạ, bẩm má em mạnh. Má em biểu em xuống xin phép thầy đặng hỏi thăm một việc.
-  Ðược, được. Mời cô ngồi.
Thầy Bình kéo cái ghế mời cô Hương ngồi. Thầy để cái nón trên bàn rồi ngồi ngang với cô mà hỏi:
- Sao cô biết nhà tôi ở đây mà lại?
- Bẩm, bữa hổm má em có xuống thăm thầy, má em chỉ cho nên em mới biết.
- Phải, bữa hổm bà Chủ có xuống thăm tôi. Bà Chủ đáng cha mẹ, bà có lòng thương tôi nên xuống thăm, thì tôi đã cảm ơn lắm rồi, mà bà còn đi lễ vật nữa, thiệt tôi ái ngại hết sức.
- Bẩm, theo phong tục Việt Nam thì phải vậy coi mới được. Má em đi chút lễ mọn có chi đáng đâu mà thầy phải ái ngại. Bữa nay em cũng có đem cho thầy nửa chục trái sửa với vài chục quít đặng thầy dùng. Quít đầu mùa mới chín, nên sợ chưa được ngọt lắm.
- Trời ơi! Cô làm như vậy lại càng nặng tình nhiều hơn nữa.
- Bẩm, trái cây trong vườn em, nên đem xuống cho thầy ăn chơi chớ có phải mua chác gì hay sao mà thầy ngại.
- Tại trái cây của cô mà cô đem cho nên mới thiệt là quí chớ.
Cô Hương ngó thầy Bình rồi chúm chím cười, tỏ ý cô đã hiểu lời thầy chọc ghẹo.
Thầy càng thêm đắc chí nên cũng cười và nói tiếp:
- Thôi cô nghĩ tình nên cô đem đồ mà cho, có lẽ nào tôi dám từ. Chắc là tôi ăn trái cây nầy tôi vui lắm, nhứt là ăn trái sửa của cô.
- Em đã biết như vậy, nên hồi nãy em đã biểu thằng nhỏ ở đem cất trong buồng rồi.
- Cảm ơn cô, cô chờ tôi lâu hôn?
- Bẩm,  em mới lại tới đây. Em hỏi thăm thằng nhỏ ở nó nói thầy gần về, nên em ngồi em chờ. Thầy mướn phố chật quá, em tưởng nên mướn một cái nhà mà ở mới rộng rãi mát mẻ.
- Tôi có ở một mình, nên một căn phố thì vừa rồi, cũng có chỗ ngủ, chỗ tiếp khách, chỗ nấu ăn đủ hết, cần gì rộng nữa.
- Hồi nãy em có đi coi rồi. ...Chật lắm.
- Cô có đi coi rồi hay sao?
- Bẩm, có. Em có đi ra tới đằng sau bếp, căn nhà như vậy, nếu có vợ thì ở không tiện.
- Chừng nào có vợ rồi hãy hay. Mà tôi có hiểu ai ưng làm vợ tôi đâu, nên tôi đâu dám tính tới sự mướn nhà rộng  hơn.
- Bẩm, thầy không nói ra làm sao người ta ưng được, phải nói rồi mới biết người ta ưng hay không chớ.
- Ạ! Nếu vậy hễ tôi nói thì người ta ưng hay sao? Ai ưng làm vợ tôi đó, xin cô làm ơn chỉ giúp cho tôi biết thử coi.
Hai người nhìn nhau mà cười, rồi cô Hương không chịu đáp câu hỏi ấy, cô bắt qua chuyện khác mà nói.
- Em nói chuyện tầm ruồng [1] làm mất thì giờ của thầy hết.
- Tôi lại thích nghe câu chuyện tầm ruồng của cô nói đó lắm, dẫu mất hết cả đời của tôi đi nữa, tôi cũng không tiếc.
- Nếu thầy thích nghe, thôi để khi nào rãnh rồi em sẽ nói tiếp những chuyện tầm ruồng đó. Bây giờ em xin phép nói chuyện của má em cậy cho thầy nghe rồi em về đặng cho thầy nghỉ.
- Ngồi nói chuyện với cô dẫu mấy ngày mấy đêm tôi cũng không mệt đâu, xin cô đừng ngại sự đó.
- Câu chuyện nào cũng vậy, mới nói nghe vui nên không biết mệt, mà hễ nói nhiều nghe nhàm tai rồi, em sợ phải mệt chớ.
- Theo thiên hạ thì họ như vậy đó, còn theo tôi thì tôi không mệt đâu. Xin cô nói thử coi rồi cô sẽ biết.
- Nếu thầy muốn thì thủng thẳng rồi em sẽ nói thử. Bữa nay em xin hỏi thăm chuyện nầy: má em có đứng bộ hai chiếc ghe, một chiếc bị ăn trộm lấy lâu rồi, còn một chiếc thì hư mục nên giải bảng mấy năm nay. Ghe không có, mà má em xin  bỏ bộ không được, nên mấy năm nay phải đóng thuế  hoài. Má em biểu xuống hỏi thầy coi, xem phải làm thế nào mà bỏ bộ đặng khỏi đóng thuế nữa.
- Chuyện đó dể ợt, xin cô về thưa với bà cứ yên tâm, để tôi liệu cho. Bữa nào có Xã trưởng hoặc Hương thân xuống, tôi sẽ chỉ cách cho họ rồi họ làm đơn đặng bà xuống mà xin. Ðơn ấy đưa cho làng gởi xuống Toà bố rồi tôi nói với thầy thông coi bộ ghe thẩy bỏ bộ cho đặng năm tới khỏi đóng thuế nữa.
- Cảm ơn thầy lắm. Nếu vậy thì làng làm đơn giùm cho má em đứng rồi làng gởi đơn đi, má em hoặc em khỏi đi hầu hay sao?
- Phải. Mà nếu cô rảnh rang có muốn đi đặng đem trái sửa cho tôi nữa thì cũng được, tôi không dám cản.
- Vô Tòa bố sợ lắm, bởi vậy nếu đem trái cây cho thầy thì được, chớ em có muốn đi hầu làm chi. Thôi, em xin phép thầy em về, đặng cho thầy nghỉ.
- Ðã quá một giờ rồi còn nghỉ gì nữa. Mời cô ngồi nói chuyện đến 2 giờ rưỡi tôi đi làm việc rồi cô sẽ về.
- Em còn phải ra chợ mua đồ.
- Hai giờ rưỡi cô sẽ mua cũng được, có gấp gì đâu.
- Thầy còn muốn nói chuyện gì với em hay sao nên cầm em ở lại?
- Có chuyện.
- Bẩm, xin thầy cho em biết coi chuyện gì?
- Có một chuyện nầy nãy giờ tôi muốn hỏi cô, song không biết cô có vui lòng trả lời hay không, nên tôi ái ngại, tôi không dám hỏi.
- Bẩm, thầy muốn hỏi chuyện gì?
- Tôi nghe nói chồng cô mất đã mãn tang rồi. Nếu cô không bắt lỗi, thì xin hỏi cô coi cô tính thủ tiết với chồng hay là tính sẽ cải giá?
Cô Hương nghiêm sắc mặt mà suy nghĩ một chút rồi cô mới đáp:
- Bẩm, thầy hỏi chuyện đó, khó cho em trả lời quá. Theo phong hóa của xứ mình, thì đàn bà chẳng được phép lấy chồng hai lần, rủi chồng chết thì phải ở góa mà thờ chồng trọn đời chớ không nên cải giá.
- Tục ấy xưa quá, đời bây giờ có ai noi theo nữa đâu.
- Bẩm, phải. Tục ấy xưa mà lại gắt nữa. Phần em chồng chết, em lại có tới hai con. Tuy nhà em có tiền chút đỉnh, song em là một người đàn bà quê dốt, em nuôi con no ấm thì được, chớ còn dạy chúng nó học thì em đâu biết gì đâu. Mấy năm nay em lo việc đó hết sức. Thủ tiết với chồng thì tròn chánh đạo, song không ai dìu dắt dạy dỗ sắp nhỏ; còn cải giá thì trái phong hóa, song sắp nhỏ có người bảo bọc dạy dỗ. Vì vậy nên em dụ dự không biết phải đi ngã nào.
- Ðời nầy phải kể sự lợi ích trước mắt, chớ không nên theo những phong tục hết mùa. Tôi tưởng cô nên cải giá đặng có người giúp cô mà dạy dỗ sắp cháu cho nó nên người, làm như vậy tốt hơn là tròn tiết với chồng mà để con hư. Tôi chắc chồng của cô dưới cửu tuyền, nếu thiệt có lòng thương con, thì phải công nhận lời tôi khuyên cô đó là phải.
- Nếu em cải giá, thì người chồng sau phải biết thương sắp con của em, phải hết lòng lo dạy dỗ nó kia mới tốt.
- Ấy là lẽ tự nhiên. Nếu cải giá, thì có phải chọn người có học thức rộng, họ mới biết cách mà dạy dỗ sắp nhỏ.
- Bẩm, thầy nói phải. Em cũng nghĩ như vậy. Em nói thiệt, tiền bạc cùng là ruộng đất em có đủ dùng, em không sợ nghèo, mà cũng không cần làm giàu thêm nữa. Nếu em lấy chồng thì sự sản của em đó là sự sản của chồng, muốn ăn xài bao nhiêu em cũng không tiếc, miễn là biết thương hai đứa con của em, hết lòng cho chúng nó ăn học đặng em khỏi hổ với người chín suối, thì em vui lắm vậy.
- Nói như cô đó, mới thiệt là biết thương chồng. Mà người nào thương cô đi cưới cô, tự nhiên phải thương con của cô, chớ không thương sao được.
Cô Hương liếc cặp mắt rất hữu tình mà ngó thầy Bình. Tuy hai người nói chuyện bong long chẳng có một câu nào đích xác, song đã hiểu ý nhau, nên sắc mặt đều hân hoan, mà có lẽ trái tim cũng không khỏi khoan khoái.
Gần 2 giờ cô Hương mới từ mà về, đặng cho thầy Bình sửa soạn đi làm việc. Khi bước ra cửa cô lại nói:
- Bẩm thầy, bữa nào thầy rảnh em xin mời thầy lên nhà em chơi.
- Nếu cô cho phép thì tôi sẽ lên thường lắm. Mà tôi sợ tới lui thường, bà già không vui lòng.
- Bẩm không. Nếu thầy lên chơi chắc má em vui lắm, bởi vì em coi ý má em thương thầy lắm, hổm nay nhắc nhở khen ngợi thầy hoài.
- Nếu vậy thì chúa nhựt tôi lên.
- Em xin nói trước, nếu thầy lên thì chắc má em mời ở ăn cơm, chớ không cho thầy về gấp đâu.
- Ðược như vậy thì càng tốt hơn nữa. Tôi xin vâng.
- Kính chào thầy. Chúa nhựt em trông lắm.
- Tôi sẽ lên sớm.
Cô Hương thủng thẳng đi ra đường rồi lên xe.
Thầy Bình đứng dựa cửa ngó theo, tâm hồn lơ lửng. Xe cô Hương đã đi mất rồi, mà thầy vẫn còn đứng trân trân.
Từ đó, hễ chúa nhựt thì thầy đi lên Bình Thủy mà chơi. Sự sản của bà Chủ Phận càng ngày càng thêm chóa con mắt của thầy; dung nhan của cô Hai Hương càng ngày càng thêm khiêu gợi lòng thầy; những lời xúi giục của Hương thân Ðáng càng ngày càng thêm mật thiết, và nhứt là sự kết tóc xe tơ với cô Hương trúng theo chương trình thầy lập ra từ bấy lâu nay để bước lên đường công danh phú quí. Bởi vậy trong ít tuần lễ sau, thầy nhứt định bỏ đứt cô Huyền, không còn do dự nữa, chẳng thèm nghĩ coi phải dùng phương chức nào mà bỏ cho êm, mà cũng chẳng thèm kể tới phận thằng Nghiệp ngày sau nó trở ra thế nào.
Thầy cậy Xã Tồn với Hương thân đặng làm mai tay trong, cậy Hương cả Hạt đứng nói [2] chánh thức mà xin cưới cô Hương. Bà Chủ Phận chịu gả, cô Hương cũng thuận tình nên định ngày làm đám cưới. Vì cô Hương đã có một đời chồng rồi, lại cô hưởng phần ăn bên chồng, nên hai đàng bàn tính rồi nhứt định đám cưới chẳng nên làm rình rang, mà cũng chẳng nên lập hôn thú, chỉ mời mấy thầy thông, thầy ký với Hương chức mà đãi một tiệc thì đủ.
Cưới rồi, cô Hương theo òn ĩ, nên bà Chủ mua một căn nhà giá 5 ngàn đồng bạc trong Rạch Cái Khế, để cho vợ chồng thầy Bình ở mà đi làm việc cho gần, sắp con của cô Hương thì ở với bà trên Bình Thủy. Bà có sắm sẵn một cỗ xe ngựa để cho con rể mỗi ngày chúa nhựt, hoặc đêm nào rảnh thì về Bình Thủy mà thăm cho tiện.
Hy vọng của thầy Bình đã đạt được rồi, đường công danh phú quí đã mở trước mắt.

---------------------------
[1] lòng vòng, không có chủ đích
[2] cầu hôn 

Chương 5

Buổi chiều thầy Thanh đi làm việc về, đạp xe máy đi ngang qua trước nhà ông Ba Chánh, thấy cô Huyền đương đứng ngoài sân đút cơm cho con ăn, thầy bèn ngừng lại dắt xe vô mà hỏi: - Mấy tháng nay em có đi xuống Cần Thơ thăm mông xừ Bình nữa hay không?
- Thưa không. Hồi mới xuống em có đi thăm một lần đó mà thôi. Em muốn đi thăm nữa quá mà thầy cứ gởi thơ về bảo em đừng xuống nên em không dám đi.
- Gởi thơ về hôm nào?
- Cái thơ chót hết em đã để hơn một tháng rồi.
- Thơ có nói chuyện gì?
- Biểu em phải ở trên nầy cho cha vui lòng, chớ có nói chuyện gì đâu.
- Bậy bạ lắm! Nếu thiệt như vậy thì khốn nạn không biết chừng nào!
Ông Ba Chánh ở trong nhà bước ra nghe thầy Thanh nói mấy câu sau đó hỏi:
- Chuyện gì mà bậy bạ?
- Bữa nầy tôi có gặp một người quen ở Cần Thơ tôi hỏi thăm mông xừ Bình, thì họ nói, mông xừ Bình đã cưới vợ rồi, cưới một người góa chồng mà giàu lắm.
- Có lẽ nào! Cưới bao giờ?
- Họ nói đã cưới hơn một tháng nay. Họ nói quả quyết lắm, có nói tên người vợ đó cho tôi nghe nữa, song tôi không nhớ. ..Nói cưới trên....Bình Thủy thì phải.
- Chuyện nghe lạ quá! Nó ở với con Huyền đã có một mặt con, chớ phải cặp xách [1] với nhau một ngày một bữa hay sao? Dẫu nó muốn bỏ con nó, thì nó cũng nói cho rành rẽ chớ.
- Chuyện họ nói đó tôi chắc có lắm anh. Người có cái óc ham danh lợi như mông xừ Bình, thì có việc gì mà không dám làm. Vậy chớ anh không nhớ mấy lời va [2] luận biện với tôi hôm mới thi đậu ký lục đó sao?
- Tôi nhớ lắm chớ, song tôi không thể  tin người học giỏi như thằng Bình mà đoản hậu như vậy.
- Cái học bây giờ là vậy đó anh...Bây giờ anh tính lẽ nào?
- Tôi biết lẽ nào mà tính? Hồi trước thầy làm mai, thì bây giờ thầy tính sao thầy tính chớ.
- Anh bắt thường hay sao? Hồi mông xứ Bình mới ra khỏi trường, người học giỏi lại lanh lợi, nên tôi làm mai cho em Huyền có đôi bạn làm ăn với người ta, tôi có để ý người như vậy mà tánh tình như vậy đâu. Mà mình nghe người ta đồn rồi mình vội trách mông xứ Bình nghĩ cũng không phải. Tôi muốn cho em Huyền đi xuống Cần Thơ coi việc hư thiệt lẽ nào rồi mình sẽ liệu định.
- Ði thì đi.
Cô Huyền đứng một bên nước mắt chạy chàm ngoàm, nghe cha chịu cho đi thì cô nói: "Ðể khuya nay tôi đi. Không lẽ ba thằng Nghiệp bỏ tôi mà cưới vợ khác đâu, chắc họ đồn huyễn chớ gì ".
Thầy Thanh lên xe đi về. Ông Ba Chánh kêu nói vói:
- Tối nay tôi ở nhà có một mình. Thầy lại nói chuyện chơi nghe hôn, thầy Hai.
 
o0o
 
Bữa sau gần 5 giờ chiều tàu xuống tới Cần Thơ. Cũng như lần trước, cô Huyền cũng đem thằng Nghiệp theo và cũng có con Tý theo bồng em. Mà khác hơn lần trước là khi bước lên cầu tàu, sắc mặt cô nghiêm nghị, trong lòng cô ái ngại, chớ không vui mừng hớn hở.
Ðã biết đường đi rồi, nên cô kêu một cái xe kéo ngồi chung với con Tý và thằng Nghiệp rồi chỉ đường cho xa phu kéo lại dãy phố, chỗ chồng ở khi trước. Vừa ghé xe thì thấy căn phố bỏ trống, cửa đóng không có ai ở. Cô hỏi thăm người ở một bên, thì họ nói thầy Bình đã mua nhà dọn về ở trong Cái Khế. Người xa phu nghe như vậy bèn nói "Cô muốn kiếm nhà thầy thông Bình hay sao? Tôi biết nhà, thầy cưới vợ rồi bên vợ mua cho một cái nhà ở trong rạch Cái Khế đây. Cô leo lên xe, rồi tôi kéo vô đó cho".
Cô Huyền ngẩn ngơ, tin thầy Thanh nói cho cô hay quả đúng là như vậy rồi, chẳng còn nghi ngờ gì được nữa. Bây giờ phải làm sao? Phải đi đâu? Cô đứng ngẫm nghĩ một chút rồi bước lên xe rất mạnh dạn và biểu xa phu kéo vô nhà thầy Bình.
Xe chạy vòng vô rạch Cái Khế. Cô Huyền thấy nhà dài theo mé cái rạch cái nào cũng đẹp đẽ, trước sân bông hoa đua nở, sau vườn cây trái sum sê, nhưng cô mắc buồn lo trong lòng, nên cô không biết thưởng thức cái cảnh thanh tao chớn chở ấy.
Xa phu chạy một lúc rồi ngừng xe và nói:
-   Thưa cô, nhà thầy thông Bình là nhà nầy đây. Có cô thông đứng ngoài sân kia.
Cô Huyền ngó vô, thì thấy một tòa nhà nền đúc cửa cuốn, nhà tuy không lớn, mà cao ráo mát mẻ, trước có sân rộng, cây và bông mới trồng nên coi chưa được đẹp như mấy nhà khác. Chánh giữa sân lại có một người đàn bà mặc áo bà ba lụa trắng với quần cũng lụa trắng, đương đứng coi chừng hai ba người gia đinh xách nước tưới cây. Cô Huyền biểu con Tý ngồi trên xe mà coi hoa ly, rồi cô bồng con leo xuống và hăm hở đi vào sân.
Cô Hương thấy cô Huyền thì không biết là ai, nên đứng ngó trân trân. Chừng cô nọ vô tới, cô mới hỏi:
- Cô ở đâu lạ tôi không biết? Cô đến nhà tôi có việc chi hay sao?
- Tôi đi kiếm thầy Bình. Xin lỗi cô, không biết phải thầy Bình ở nhà nầy hay không?
- Phải. Nhà nầy là nhà của thầy thông Bình. Cô kiếm thầy thông có việc chi?
- Tôi là vợ thầy, nên tôi xuống kiếm thầy.
Cô Hương chưng hửng, biến sắc, châu mày, ngó cô Huyền từ trên đầu xuống tới chưn, rồi cô chúm chím cười và nói: "Cô nói cô là vợ của thầy thông. Rủi quá, bữa nay thầy không có ở nhà, thầy mắc đi với mấy thầy vô làng mà ăn tiệc. Vậy tôi xin mời cô vô nhà cho tôi hỏi thăm một chút "
Cô Hương đi trước, cô Huyền theo sau mà vô nhà.
Cô Hương mời khách ngồi tại bộ ván để dựa cửa rồi cô cũng ngồi ngang đó mà hỏi:
- Cô nói cô là vợ của thầy thông, còn em nhỏ đây là con của ai?
- Con của thầy Bình. Tôi ở với thầy sanh được một đứa con trai nầy đây. Xin lỗi cô, cô nói nhà nầy là nhà của thầy Bình, còn cô là ai mà ở đây?
- Tôi là vợ của thầy thông Bình.
Cô Huyền trợn mắt ngó cô Hương, sắc mặt hầm hừ, nghẹn cổ nói không được.
Cô Hương thấy cô nọ giật mình thì chúm chím cười và nói tiếp:
- Thầy thông cưới tôi đã hơn một tháng nay. Tôi nói thiệt với cô, tôi không dè thầy có vợ có con rồi; nếu biết trước, thì có lẽ nào tôi nhẫn tâm ưng thầy đặng cho thầy bỏ con bỏ vợ. Mà tôi cũng xin hỏi cô, thầy thông làm bạn với cô được bao lâu? Từ ngày thầy đổi xuống làm việc tại Cần Thơ đây, cô ở đâu, sao cô không ở với thầy?
Cô Huyền nghe mấy lời mềm mỏng như vậy thì cô bớt giận, nên cô thở ra mà đáp:
- Trước khi trả lời câu hỏi của cô, tôi  xin cô cho tôi biết coi thầy Bình cưới cô, thiệt thầy không có nói cho cô hay rằng thẩy đã có vợ, có con rồi hay sao?
- Thiệt thầy không có nói chuyện đó cho tôi hay.
- Cảm ơn cô. Vậy thì thẩy tham phú phụ bần, chớ không phải tại cô nhẫn tâm phá gia cảnh của tôi. Vì cô lấy thiệt tình mà đối đãi với tôi, vậy tôi cũng lấy thiệt tình mà đáp lại. Tôi là người ở trên Sài Gòn. Cách hơn hai năm nay, thầy Bình ra trường rồi làm việc tại hãng buôn. Thầy cậy mai nói mà cưới tôi rồi về ở chung nhà cha tôi trên Chí Hòa. Vợ chồng ở với nhau sanh được thằng nhỏ nầy đây. Cách mấy tháng trước, thầy thi đậu vào ngạch ký lục, rồi quan trên sai thầy xuống dưới nầy mà làm việc. Vì tôi không có mẹ mà cũng không có anh em, thầy sợ nếu dắt mẹ con tôi theo thì cha tôi ở nhà một mình buồn, bởi vậy thầy biểu tôi ở nhà hủ hỉ với với cha tôi, chừng nào thầy mướn phố dọn nhà xong rồi, thầy sẽ về mà rước. Tôi đợi mấy tuần lễ, không thấy thầy về. Tôi nóng nảy nên có lần đi xuống dưới nầy coi bề ăn của thầy ra thế nào.
- Té ra cô đã có xuống dưới nầy hay sao?
- Có. Tôi có xuống một lần. Thầy dọn phố rồi nhưng mà thầy không muốn cho tôi ở, thẩy cứ bảo tôi về đặng ở trển mà hủ  hỉ với cha tôi cho vui. Tưởng chồng biết thương cha, tôi không nghi chi hết, nên tôi trở về Chí Hoà. Mới hồi chiều hôm qua đây, có người nói cho tôi hay rằng thầy đã cưới vợ khác rồi. Tôi chưng hửng mới lật đật bồng con xuống đây hỏi coi lời người ta nói như vậy mà có thiệt hay không. Theo lời cô nói với tôi đó, thì quả thiệt có như vậy rồi. Té ra thầy Bình học giỏi như vậy, đáng làm ông gì hay không tôi không hiểu, nhưng mà mình đã thấy rõ không đáng làm một ông "chồng", bởi vì thẩy cưới tôi đặng làm vợ mới vài năm mà thẩy đã gạt tôi, rồi bây giờ thẩy cũng cưới cô đặng làm vợ, ai dám chắc trong ít lâu thẩy không gạt cô nữa. Ðàn ông thiệt khốn nạn.
Cô Hương thấy cô Huyền y phục tầm thường, bộ tướng ngơ ngáo, nên ban đầu có ý khinh thị cô nên tính mời vào nhà định lấy thế lực kim tiền mà dọa cho cô biết mặt. Ðến chừng nghe cô nói chuyện mới biết cô không phải là người giả dối, hay khờ khạo, để làm cao hơn cô được, bởi vậy cô Hương ngớ ngẩn rồi thở ra mà nói:
- Thiệt tôi cũng bị thầy thông gạt nữa.…Tôi xin hỏi thiệt cô, vậy chớ hồi thầy thông cưới cô, thầy có lập hôn thú đủ phép hay không?
- Vợ chồng bền chặt là tại tình sâu nghĩa nặng, chớ phải nhờ chánh lục bộ lập hôn thú nên mới ở đời với nhau được. Tôi nghĩ như vậy nên hồi thầy cưới tôi, thiệt tôi không buộc thầy lập hôn thú.
- Khổ lắm!...Cô không dè dặt, bây giờ làm sao mà nói được! Nếu có trách thẩy, ví như thẩy nói thẩy không biết cô là ai, thì cô làm sao?
Cô Huyền cười ngó con.
Cô Hương hiểu ý nên nói tiếp:
- Phải, con là một cái bằng cớ của cuộc vợ chồng. Mà thuở nay thiếu gì người họ bỏ vợ, rồi họ bỏ luôn tới con nữa, đàn bà cũng không biết phải làm sao được.
- Thiệt như vậy!.... Chồng không thương, mình phải chịu, chớ biết làm sao được!...Tôi xét phận tôi thiệt là khổ. Bây giờ tôi cũng như người đi đêm tối, không thấy đường mà bước. Cô cũng là đàn bà như tôi, vậy tôi xin cô chỉ giùm đường cho tôi đi. Theo ý cô, thì tôi phải xử trí làm sao bây giờ?
- Câu cô hỏi đó, tôi khó trả lời quá. Tôi cũng thuộc người trong cuộc chớ không phải người bàng quan, vậy thì câu tôi trả lời sợ e không được công bình.
Cô Huyền ngồi lặng thinh ngẫm nghĩ một hồi lâu rồi cô hỏi:
- Hồi nãy, cô nói thầy Bình mắc đi ăn tiệc, không biết chừng nào thẩy mới về?
- Ði ăn tiệc trong làng chắc là về khuya lắm.
- Vậy tôi xin kiếu cô tôi đi, để mai rồi tôi sẽ gặp thầy.
- Bây giờ đã tối rồi, cô đi đâu?
- Tôi ra chợ kiếm chỗ nghỉ.
- Cô có quen ai ở ngoài chợ hay sao?
- Không. Tôi không có ai quen ở Cần Thơ nầy hết. Tôi sẽ mướn phòng khách sạn tôi ở.
- Vậy thì cô ở đây mà nghỉ.
- Cám ơn cô. Nếu tôi ở đây, thì tự nhiên tôi sẽ gặp thẩy. Tôi không muốn gặp thẩy trước mặt cô, bởi vì tôi sợ cô nghe câu chuyện của vợ chồng tôi nói với nhau, rồi cô không vui, thà là tôi tự gánh sự buồn một mình chớ san sớt cho cô làm chi.
- Tôi muốn cô gặp thẩy trước mặt tôi, là vì tánh tôi không ưa mờ ám, phải hay quấy nói rõ ràng phứt một lần cho rồi.
- Xin cô nhớ lại mà coi, nãy giờ tôi có nói chuyện với cô, tôi chẳng có nói một lời nào trách cô hết, phải hay là quấy đều tại nơi thẩy, chớ không phải tại cô, mà cũng không phải tại tôi. Nếu cô muốn biết sự phải quấy cho rõ ràng, thì cô cứ hỏi thẩy, nghĩ cũng đủ. Tôi xin nói tóm lại điều nầy: máu ghen là bịnh chung của đàn bà, chẳng ai có tài nào mà tránh khỏi cho được. Tuy vậy mà có khi mình thấy sự bạc tình bạc nghĩa mình gớm quá, rồi máu ghen nó tiêu mất hết, mình có thương tiếc gì đâu nữa mà ghen. Nếu mình còn ghen, thì té ra mình thấy đồ dơ mình không biết gớm hay sao. Thôi, tôi xin chào cô.
Cô Hương nghe những lời êm ái mà nặng nề như vậy thì cô lấy làm bối rối, chỉ gật đầu rồi ngó theo cô Huyền, chớ không kiếm được lời mà đáp.

o0o
 
Sang hôm sau, gần đông hầu, thầy Bình ngồi xe kéo xuống Tòa bố mà làm việc. Có lẽ thầy thức sáng đêm hay sao mà cặp mắt đỏ trõm lơ [3], gương mặt xát xơ, lại đi dọc đường thầy ngó dáo dác, dường như sợ người ta chặn đường vậy. Tới Tòa bố, xe vừa ngừng lại thì thầy nhảy xuống gọn gàng rồi lật đật đi riết vô cửa.
Chẳng dè cô Huyền đã đứng sẵn trong cửa mà chờ, chừng thấy  thầy vô tới thì cô  bước ra cản trước mặt thầy mà hỏi:
- Thầy gạt tôi mà cưới vợ khác giàu có, bây giờ thầy tính  phận mẹ con tôi phải làm sao?
Thầy Bình biến sắc, đứng trân trân, rồi nói ú ớ rằng:
- Chỗ nầy là Tòa bố, nói chuyện không tiện. Em ở khách sạn nào, em nói cho qua biết, rồi em trở về đó mà chờ qua. Một chút nữa qua sẽ xin phép đi xuống đó nói hết công chuyện cho em nghe.
Cô Huyền vừa cười vừa đáp:
- Công chuyện của thầy tôi đã biết rồi hết, chẳng cần nghe thầy nói nữa làm chi. Công chuyện ấy chỉ có 4 tiếng mà thôi, là:  “Tham phú phụ bần" chớ chẳng có chi lạ, bây giờ thầy tính phần mẹ con tôi phải làm sao đây, thầy nói phứt cho rồi.
- Ðể qua cho em ít trăm đồng bạc, em trở về Chí Hoà ở mà nuôi con, mỗi  tháng qua sẽ gởi tiền cho em xài, qua không bỏ em đâu.
- Vợ chồng ở với nhau hơn hai năm nay mà thầy chưa biết bụng tôi chớ! Tôi có phải là người chịu để cho chồng làm "đĩ đực" đặng lấy tiền mà ăn đâu. Chẳng bao giờ tôi thèm dùng tiền dơ dáy như vậy.
Mấy người đi hầu với mấy thầy thông, thầy ký nghe thầy Bình với cô Huyền nói chuyện lẹo chẹo [4], thì đứng xa xa chong mắt mà ngó. Thầy Bình hổ thẹn nên năn nỉ nho nhỏ:
- Ðứng đây mà nói chuyện nhà, thiên hạ họ nghe thì kỳ cục quá. Xin em trở về khách sạn đi.
- Không. Thầy phải nói cho dứt rồi tôi mới đi. Có hai lẽ nầy: hoặc thầy phải bỏ người vợ mới cưới rồi mướn phố cho mẹ con tôi ở với thầy; hoặc thầy đuổi mẹ con tôi về đặng ở với người vợ mới đó. Trong hai lẽ đó thầy nhứt định lẽ nào thầy phải nói phứt đi.
- Người vợ qua mới cưới đó giàu lắm, em à.
- Tôi không cần biết việc đó.
- Ðời nầy có chi quí cho bằng tiền. Nếu em thiệt thương qua, thì em phải để cho qua kiếm tiền đặng sang trọng với người ta chớ.
- Vậy thì thầy nhứt định bỏ mẹ con tôi đặng ở với người đó cho sang trọng phải hôn? Cám ơn thầy. ..
- Qua đã nói với em như vậy, em không hiểu hay sao?
- Tôi hiểu lắm chớ. Tôi hiểu nên tôi thấy mặt thầy tôi gớm quá. Thôi tôi chúc cho thầy ở với vợ mới cho được lâu dài. Tình vợ chồng, nghĩa cha con đều dứt hết, kể từ bữa nay.
- Em đừng nóng giận…
- Tôi có nóng giận đâu. Tôi xuống đây là cố ý muốn biết rõ bụng thầy mà thôi. Nếu tôi nóng giận thì hồi chiều hôm qua tôi đã sanh giặc với người vợ mới của thầy rồi.
- Em phải nhớ rằng trai năm thê bảy thiếp…
- Thôi, câu chuyện ấy cũ lắm, đừng có viện cái lý thuyết hủ bại ấy mà che đậy cái lòng trọng tiền hơn trọng nghĩa của thầy.
- Qua đã nói hết lời mà em không chịu nghe, em muốn dứt tình vợ chồng thì tự ý em, qua biết làm sao.
- Cảm ơn thầy một lần nữa. Thầy học giỏi nên nói chuyện nghe hay quá. Thầy tham tiền nên bội nghĩa, mà rồi thầy nói như lỗi tại tôi vậy. Tuy tôi không có học song tôi thấy rõ cái lòng của thầy hơn thầy thấy lòng của tôi. Thôi, hết chuyện rồi. Tôi về...
Cô Huyền bồng con ra đi, thầy Bình nói vói:
- Em lấy bạc nầy mà về.
Cô Huyền day lại đáp:
- Bạc của thầy dơ lắm, thầy để mà xài, tôi không thèm đâu.
Thằng Nghiệp day đầu lại mà ngó cha nó. Cô Huyền lấy tay xây mặt nó qua chỗ khác, vừa đi vừa nói:
- Ðồ như vậy mà con ngó làm gì con.
 
o0o
 
Tối một lát thầy Thanh đi làm việc về ăn cơm rồi thầy lại nhà Ông Ba Chánh như mấy bữa trước, đặng nói chuyện chơi với ông. Thầy vừa mới ngồi thì thì cô Huyền về tới. Thầy thấy cô Huyền bước vô thì lật đật hỏi:
- Sao em về mau vậy? Chắc tin họ nói đó có thiệt như vậy chớ gì!
- Thưa, phải. Thẩy bỏ mẹ con em mà cưới vợ khác rồi. Cưới hơn một tháng nay, bên vợ giàu lắm, nên có mua cho thẩy một cái nhà thiệt tốt đặng vợ chồng thẩy ở.
- Ðồ khốn nạn!... Em gặp thẩy rồi thẩy nói tại sao mà thẩy bỏ em, đâu em thuật lại nghe coi.
- Ðể em thay đồ rửa mặt rồi em sẽ thuật hết công chuyện cho cha với thầy nghe.
Cô Huyền trao con lại cho ông Ba Chánh bồng rồi đi vô trong, sắc mặt nghiêm nghị mà thôi, chớ không có nét buồn hay là giận chút nào hết.
Thầy Thanh thở ra mà nói với ông Ba Chánh:
- Tôi làm mai không nên thân, tôi buồn quá.
- Thầy muốn sự tốt cho em cháu nên thầy mới làm mai. Nếu vợ chồng con Huyền phải rời rã, ấy là tại số mạng nó, chớ phải tại lỗi thầy hay sao mà thầy buồn.
- Ðể nghe coi em Huyền nói chuyện ra làm sao rồi tôi viết thơ tôi xài cho nó biết tôi.
Cô Huyền thay đồ rồi cô trở ra thuật hết đầu đuôi chuyện cô đi Cần Thơ lại cho thầy Thanh với ông Chánh nghe, khi mới tới cô đi kiếm nhà, cô hay tin thế nào, gặp vợ mới của thầy Bình cô nói những câu chuyện gì, sáng bữa sau cô gặp thầy Bình tại đâu, thầy cắt nghĩa cách nào, cô đáp lại lời gì, cô thuật rõ hết, không để sót một mảy.
Ông Ba Chánh nói:
- Nếu vậy thì tại người kia giàu, thằng Bình nó mê, nên nó lén cưới bướng chớ có gì đâu.
Thầy Thanh trợn mắt mà đáp :
- Anh nói như vậy sao được. Họ giàu mặc họ chớ. Nó có vợ con rồi, có lý nào thấy họ giàu mà mê rồi bỏ vợ bỏ con đi.
- Nó có bỏ con đâu. Nó biểu về trên nầy mà ở, nó hứa sẽ gởi tiền cho đặng nuôi con.
- Nó sợ em Huyền nóng nảy mà rầy ra xấu hổ, nên nó kiếm chuyện nói cho mát ruột như vậy, chớ nó biết thương vợ con, thì nó làm nó nuôi không được hay sao, cần gì mà phải cưới vợ khác cho giàu rồi mới nuôi vợ trước được.
- Trai năm thê bảy thiếp, gái chính chuyên một chồng, Tôi tưởng thằng Bình cuới thêm một người vợ nữa, nó không có phạm phong hoá đâu.
- Ồ! Anh kiếm cớ mà bào chữa cho nó như vậy nghe dở quá! Phải, trai năm thê bảy thiếp. Người Việt Nam mình muốn cưới mấy vợ cũng được, nhưng mà phải cho minh bạch, phải có vợ lớn đứng cưới hỏi cho thì mới trúng lễ nghĩa. Thầy Bình muốn cưới vợ khác, kiếm chước mà đuổi vợ con về bên nây, gạt biểu đừng xuống nữa, rồi ở dưới lén cưới vợ. Cử chỉ như vậy không thanh nhã, mà cũng không chánh đáng chút nào hết.
Ông Ba Chánh hết lời mà cãi nữa.
Thầy Thanh dây qua nói với cô Huyền:
- Em thuật mấy câu em nói với chồng em đó, qua nghe qua phục hết sức. Nói như vậy thì đúng lắm. Mà nhứt là chồng em cho bạc mà em không thèm lấy đó, em mới thiệt là cao thượng.
- Cái phải mới quí chớ tiền bạc có nghĩa lý gì đâu. Thà nghèo mà giữ cho sạch, chớ giàu mà dơ dáy thì em có ham đâu.
- Bây giờ em tính lẽ nào, đâu em nói cho qua nghe thử coi?
- Chồng em đã bạc tình bội nghĩa, nó  bỏ em mà cưới vợ khác, thì bây giờ em coi ai chịu cuới em, em sẽ bỏ nó mà lấy chồng khác, em nhứt định như vậy rồi.
Thầy Thanh với ông Ba Chánh ngó nhau, bộ ngơ ngẩn.
Ông Ba Chánh trao thằng Nghiệp lại cho con Tý bồng đi dỗ ngủ, rồi ông nói với cô Huyền :
- Con đừng có nóng giận mà tính liều như vậy.
- Con có nóng giận đâu, con bình tĩnh lắm chớ. Thiệt, hôm mới nghe tin, thì còn có buồn, mà lại giận nữa. Mà chừng xuống tới Cần Thơ con thấy rõ mọi việc, thì con chán ngán, con gớm quá, nên con không có ghen.
- Vợ chồng ở với nhau đã có con. Ðể thủng thẳng coi nó tính lẽ nào. Con nằm giữa không mất phần mền, có lý nào nó bỏ con hay sao. Con không nên lấy chồng khác mà trái đạo nghĩa.
- Còn gì nữa mà nói đạo nghĩa cha! Vậy chớ cha không nhớ hôm người ta cãi với thầy Hai đây, người ta nói đời nầy thiên hạ ai cũng lo kiếm tiền hết thảy, mình dại gì mà còn đeo theo nhơn nghĩa đạo đức. Người ta lại nói người ta quyết kiếm tiền cho nhiều, dầu dùng phương pháp nào cũng được không cần chọn lựa. Người tâm tánh như vậy thì mình dùng đạo nghĩa mà đối đãi sao được. Con nhứt định phải trả đũa liền. Họ bỏ con thì con cũng bỏ họ lại. Vợ chồng không có hôn thú, con khai sanh theo họ mẹ, thì không ai ngăn cản con được. Mà con lấy chồng con không thèm ưng người nào có học thức nữa, con ưng người cu ly mà thôi, bởi vì người học thức họ lo kiếm tiền chớ có kể tình nghĩa gì đâu; hàng cu ly quê dốt, họ không biết môi miếng, có lẽ họ có tình nghĩa hơn.
Thầy Thanh gục gặc đầu mà nói:
- Ðau lắm! … Em nói chơi mà đau quá! Ðể mai qua viết thơ mà nói chuyện với thầy Bình.
Ông Ba Chánh chúm chím cười và nói:
- Thôi, thầy cũng chẳng cần viết thơ làm gì. Thẳng bỏ thì nó ở hủ hỉ với tôi. Tuy tôi là thầy thuốc nhà quê, song tôi cũng đủ sức nuôi con nuôi cháu tôi mà.
Thầy Thanh từ mà về,  thầy vừa bước ra cửa vừa nói lẩm bẩm: "Danh lợi! Lợi danh! Ðời dễ ghét quá!”

---------------------------
[1] bồ bịt, dan díu qua đường, ở với nhau không cưới hỏi
[2] nó, thằng đó, ông đó
[3] đỏ và lõm sâu:…cái đầu sù sụ, con mắt trõm lơ, hình đi phất phơ, như hình chó đói. (vè “cờ bạc”)
[4] lời qua tiếng lại


o0o