Năm 2017 là năm Đinh Dậu tức là năm con Gà. Theo Hán- Việt, Gà là Kê. Người Anh gọi Gà trống là Cock hay Rooster; Gà mái: Hen và Gà ăn thịt được là Chicken. Theo thứ tự trên người Pháp có Coq, Poule va Poulet. Trong bài viết này chúng ta tìm hiểu sơ lược về Kê tộc trong cộng đồng loài người.

NGUỒN GỐC VÀ THÂN THẾ KÊ TỘC

Gà là loại cầm vũ có lông cánh như chim, đẻ trứng và ấp cho trứng nở ra Gà con. Gà có thể bay nhưng không thể bay cao và xa như Chim vì thân hình nặng nề. Quê quán của Kê tộc là vùng Nam Á và Đông Nam Á. Tổ tiên của Kê tộc là Gà Rừng lông đỏ, vàng, xanh, trắng; mỏ vàng và nhọn. Tên khoa học của tổ tiên Kê tộc là Gallus gallus. Tên Gà được thuần hóa là Gallus gallus domesticus thuộc gia đình Phasianidae.

Gà trống có lông đẹp hơn Gà mái. Gà thường có các màu lông sau đây: lông đen (Gà Quạ); lông trắng (Gà Ác, Gà Ri); lông màu hỗn hợp đỏ, vàng, đen, xanh, trắng trông đẹp mắt; lông màu đỏ (Gà Điều), lông màu vàng (Gà Phèn); lông có đốm trắng đen, vàng (Gà Nổ).

Tổ tiên Kê tộc trên thế giới có 05 chi tộc lớn:

1. Gallus gallus murghi ở miền bắc và đông bắc Ấn Độ
2. Gallus gallus spadiceus ở Yunnan (Vân Nam), Miến Điện, Thái Lan, Mã Lai, Indonesia.
3. Gallus gallus jabouillei ở Bắc Bộ Việt Nam, Yunnan, Hainan (đảo Hải Nam)
4. Gallus gallus gallus ở Bắc Bộ Việt Nam, Thái Lan, Lào, Cambodia
5. Gallus gallus bankiva trên đảo Sumatra, Java, Bali (Indonesia).

Thị giác và thính giác của Kê tộc rất bén nhạy. Nhưng vào buổi tối thị giác của Kê tộc giảm đi rất nhiều. Vì vậy có chứng bịnh quáng gà (night blindness- nyctalopia) do thiếu sinh tố A mà ra.

Kê tộc kiếm ăn vất vả bằng cách bươi móc trùn, dế dưới đất. Thức ăn của Kê tộc rất đa dạng: thóc lúa, các loại hột, cỏ, trùn, dế, kiến, mối, các loại bò sát nhỏ. Gà nuôi ở nhà ăn thóc lúa, bắp xay nhuyễn, cám v.v.

Gà vào 05, 06 tháng tuổi bắt đầu bắt cặp để sinh sản. Trung bình mỗi con Gà mái đẻ từ 08 đến 12 trứng. Trứng ấp trong 21 ngày (03 tuần lễ) thì nở con. Việc ấp trứng có thể không cần đến sự hiện diện của Gà mẹ. Người ta có thể ấp trứng bằng trấu . Ngày nay người ta ấp trứng bằng máy ấp. Gà con được Gà mẹ chăm sóc trong vòng 12 tuần. Sau đó Gà con phải tự túc kiếm ăn và tự vệ lấy mình chống lại các kẻ thù của Kê tộc như Diều, Quạ, Chồn, Chuột v.v.

Xã hội Kê tộc là xã hội đa thê. Một Gà trống có thể làm công tác truyền giống cho 05 đến 10 con Gà mái.

KÊ TỘC TRONG XÃ HỘI LOÀI NGƯỜI

Kê tộc là loại cầm vũ sớm tiếp xúc với loài người từ 5000 năm trước Tây Lịch ở Trung Hoa và 2000 năm trước Tây Lịch ở Ấn Độ. Trên mộ của Pharaoh Tutukhamen (1350 trước Tây Lịch) có hình con Gà. Gà được thuần hóa ở Hy Lạp vào thế kỷ V hay IV trước Tây Lịch.

Kê tộc cung cấp cho loài người một nguồn thịt to lớn. Loài người không phân biệt tôn giáo, chủng tộc đều ăn thịt Gà. Người theo Ấn Giáo không ăn thịt bò. Người theo Hồi Giáo, Do Thái Giáo không ăn thịt heo. Nhưng toàn thể nhân loại đều ăn thịt Gà. Gà dễ nuôi, chóng lớn. Thịt và trứng là thức ăn bổ dưỡng. Lông dùng để làm chổi lông Gà. Phân Gà dùng để bón vào ớt. Hiện nay thế giới có 50 tỷ con Gà. Trung Hoa là quốc gia sản xuất nhiều Gà nhất thế giới với 4 tỷ con. Kế đó là Hoa Kỳ: 02 tỷ ; Indonesia: 1.8 tỷ; Brazil: 1.8 tỷ; Ấn Độ: 0.680 tỷ; Mexico: 0.540 tỷ v.v.

Người Trung Hoa ăn Gà quay, Gà hấp muối, Gà xối mỡ, Gà hấp cải bẹ xanh; chân Gà hấp, cánh Gà chiên bơ. Người Âu- Mỹ ăn Gà rô- ti, Gà nấu ra gu, trứng Gà chiên nửa sống nửa chín. Ở Hoa Kỳ người ta ăn món Fried Chicken Kentucky. Người Âu- Mỹ làm thịt Gà hộp, súp thịt Gà và nấu xương Gà để có Chicken Broth. Người Ấn Độ ăn cà-ri Gà. Người Việt Nam ăn tất cả các món kể trên của người Trung Hoa, Pháp và Ấn Độ. Người Việt Nam thích ăn Gà luộc xé phay trộn với rau răm hay rau quế, bắp chuối, hành Tây. Họ cũng thích món Gà kho gừng; Gà xào lăn, Gà xào sã ớt, thịt gà nấu canh chua lá dang Agnonerion polymorphum. Người Việt Nam cho rằng thịt Gà nhiệt và thịt Vịt hàn dựa trên quan sát Vịt lội nước, trái lại Gà sợ nước và chỉ tắm cát mà thôi. Trong các tiệc cưới ở Việt Nam người ta thường đãi món Gà rút xương hay Phượng Hoàng Ấp Trứng nấu nướng công phu và trình bày rất nghệ thuật.

Loài người dùng Gà Tre, Gà Nòi để đấu đá nhau đẫm máu để cá độ. Gà Nòi được xem là võ sĩ hạng nặng trong khi Gà Tre là võ sĩ hạng lông, hạng ruồi. Đá Gà là một thú vui và cũng là thứ cờ bạc của các dân tộc Á Châu, Tây Ban Nha, Trung và Nam Mỹ. Đến thế kỷ XIX thú vui nầy tràn sang Anh.

Người Trung Hoa tẩm bổ cho người bịnh bằng thịt Gà Ác hầm với các vị thuốc Bắc. Gà Ác (White Silkies) là Gà nhỏ con, lông trắng như tuyết nhưng thịt đen như than. Nhưng tại sao phải là Gà Ác? Sự suy luận dựa trên lý Âm- Dương Ngũ Hành như sau: Gà Ác lông trắng (Kim) tương ứng với Phế (Phổi); thịt màu đen (Thủy) tương ứng với Thận. Gà được hầm trong cái nồi đất (Thổ) có nước (Thủy), hầm bằng than củi cháy đỏ (Hỏa) với các vị dược thảo (Mộc). Như vậy Gã Ác hầm thuốc Bắc hội đủ Âm- Dương Ngũ Hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ) bồi bổ cho Ngũ Tạng (Tâm, Can, Tỳ, Phế, Thận) của người bịnh trong thời kỳ bình phục. Để tăng cường hành Kim trong thức ăn này, sau khi hầm Gà với các Bắc dược người ta để một con dao trên miệng cái nồi đất.

Tiếng Gà trống gáy được xem như tiếng đồng hồ báo thức, tượng trưng cho vầng Thái Dương lúc rạng đông. Nghệ nhân Trung Hoa thường vẽ hình con Gà trống với mặt trời đỏ chói. Các đạo sĩ trù yểm tà ma bằng cách đặt tượng con Gà trên mái nhà. Người Trung Hoa quí Gà Ác vì cho rằng Gà Ác xua đuổi tà ma. Trong nhà họ thường đặt bức tranh Gà Ác trống và Gà Ác mái với 05 Gà Ác con tiêu biểu cho Âm Dương Ngũ Hành (Gà trống < + >, Gà mái < - >, 05 Gà con: Ngũ Hành): Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ với hy vọng gia đạo được quân bình, êm ấm và hạnh phúc.

Theo huyền thoại Nhật Bản, tiếng Gà trống gáy làm cho Thái Dương Thần Nữ Amaterasu ra khỏi hang động. Gà trống là biểu tượng của sự can đảm đối với người Nhật.

Trong huyền thoại Hy Lạp có Kê Mã Hippalektryon, một quái vật mình Ngựa, đuôi, cánh và chân Gà. Trong huyền thoại Hy Lạp có những mối tình lăn nhăn giữa các vị Thần. Thần Aphrodite, nữ Thần tình yêu và hôn nhân, ăn ở với Thần Hephaestus trên núi Olympia. Thần Hephaestus có tướng mạo kỳ dị nên nữ Thần Aphrodite có quan hệ tình cảm với Thần chiến tranh Ares. Thái Dương Thần Helios báo cho Thần Hephaestus biết mối tình thầm kín giữa nữ Thần Aphrodite va Ares. Thần Hephaestus cảnh cáo cả hai Thần Aphrodite và Ares nhưng họ vẫn tiếp tục yêu nhau đắm đuối. Họ nhờ một cậu bé canh chừng khi nào Thần Thái Dương đến gần thì cho họ hay. Cậu bé buồn ngủ nên ngủ quên. Thần Helios đến mà cậu không hề hay biết để báo cho Thần Aphrodite và Ares. Tức giận về sự tắc trách của cậu bé, Thần Ares biến cậu thành một con Gà trống để thông báo Thái Dương Thần Helios đến đúng giờ.

Trong Tân Ước Kinh sách Matthew 26: 31, Mark 14:27, Luke 22:31-34, John 13: 36- 38 có đề cập đến sự tiên đoán của Chúa Jesus về người đệ tử luôn luôn gắn bó với Chúa là Peter sau bữa tiệc tiễn ly như sau: “ta nói với người rằng, trước khi Gà gáy sáng ngươi sẽ chối ta ba lần.”

Vào thời Trung Cổ người Pháp chọn con Gà trống làm quốc huy gọi là Coq Gaulois (Gallic Rooster). Biểu tượng này được gợi lại trong thời gian 1899- 1914. Hình ảnh con Gà trống được tìm thấy trên đồng tiền vàng 20 Francs (Phật Lăng) và trên tem thơ của Pháp.

Trong ngôn từ của loài người chỉ thấy châm biếm, chế nhạo Kê tộc nhiều hơn là khen ngợi. Người Anh gọi Gà là chicken nhưng chicken cũng có nghĩa là người hèn nhát, người đồng tính luyến ái. Trong tiếng lóng Cock (Gà trống) có nghĩa là bộ phận sinh dục của nam giới. Thực tế Gà trống đâu có bộ phận sinh dục! Người Anh có câu:
As proud as a cock on its own dunghill

tương đương với câu:
Chó cậy nhà, Gà cậy chuồng.

của người Việt Nam. Trong ngôn ngữ của loài người có nhiều cụm từ ngữ dùng hình ảnh của Kê tộc. Người Anh dùng chicken pox để chỉ bịnh trái rạ. Người Việt Nam tin rằng người bị bịnh trái rạ đạp phân Gà thị bịnh trở nên trầm trọng hơn. Người Việt Nam dùng từ kê manh hay quáng Gà (nyctalopia- cécité crépusculaire) để chỉ thị giác yếu thấy lơ mơ khi trời tối vì thiếu sinh tố A.

- Tuổi cập Kê: tuổi lập gia đình.
- Kê bì: da Gà chỉ da nhăn đùn của người già.
- Kê bì Hạc phất: già nua, da nhăn như da Gà; tóc bạc như loài Hạc trắng.
- Kê đầu nhục: núm vú của phụ nữ
- Kê Khuyển bất minh: thời tao loạn Chó không sủa, Gà không gáy.
- Kê lạc công danh: công danh như sườn Gà. Ăn không ngon nhưng không nỡ bỏ.
- Kê minh Khuyển phệ: cảnh thái bình có tiếng Chó sủa và tiếng Gà gáy.
- Kê tranh Nga đấu: sự rầy rà, đấu tranh ầm ĩ giữa Gà và Vịt (hay Ngỗng).
- Kê quần Hạc lập: con Hạc giữa bầy Gà (Hạc tượng trưng cho người cao khiết. Đàn Gà tượng trưng cho người tầm thường)
- Kê gian: hình thức giao hợp không hợp với tự nhiên.
- Kê hồn hương: mùi thơm của một loại nhang thơm làm cho người ngửi mê hồn đến khi Gà gáy sáng mới tỉnh dậy.
- Gà đẻ Gà cục tác: vô tình nói ra điều mình đã làm mặc dù không ai biết.
- Gà trống nuôi con: cảnh người đàn ông góa vợ phải thay vợ nuôi con.
- Mặt Gà mái: người có mặt Gà mái hay thù dai và hiểm độc.
- Gà mái gáy: là điểm bất lành. Nơi có Gà mái gáy có chuyện bất lành như hỏa tai hay trộm đạo.
- Gà mái đá Gà Cồ: cảnh vợ ăn hiếp chồng
- Gà mở cửa mả: ám chỉ người khờ khạo, chậm chạp, vụng về. Gà mở cửa mả luôn luôn là Gà mái. Người Việt Nam tin rằng Gà mở cửa mả là Gà đẻ nhiều trứng. Trong ca dao Việt Nam về Gà có câu:
Máu Gà thì tẩm xương Gà.
Máu Gà đem tẩm xương ta sao đành.

Theo cách chữa trị cổ truyền, khi gãy xương, người ta dùng Gà con bó vào nơi xương gãy. Do đó có câu:
Chó liền da,
Gà liền xương.

Trong truyện kể về Cống Quỳnh đem Gà trống thiến (capon) đá với Gà chọi của các họan quan thời vua Lê Chúa Trịnh. Đó là hình thức châm chọc các hoạn quan lộng quyền ở Đàng Ngoài thời bây giờ.

Dưới thời Pháp thuộc có chuyện Ăn- Co On (Encore Un: Thêm Một Cái Nữa) liên quan đến món Gà rô- ti ở các cao lâu Trung Hoa ở Việt Nam. Câu chuyện khôi hài nầy phản ảnh phần nào tính kiêu ngạo của những thị dân Việt Nam hấp thụ Tây học chế nhạo sự dốt nát tiếng Pháp của người nông thôn nên muốn ăn Gà rồ-ti lại gọi mắm hầm vì hai lần!

Trong thực vật học có Kê quan hoa (Hoa Mồng Gà) Celosia cristata; Kê thiết hương tức cây đinh hương Syzygium aromaticum; cỏ Chân Gà Dactylis glomerata; Chickweed (Kê Thảo) Stellaria media; Chicken pea (Đậu Ấn Độ) Cicer arietinum; Chicken of the wood (Nấm Kê Mộc) Laetiporus sulphurus v.v.

Trong Thiên Văn Học có chòm sao Gallus (Kê Tinh) do tu sĩ Giáo Hội Cải Cách Hoà Lan Petrus Plancius khám phá năm 1613. Petrus Plancius là một nhà tinh tú học nghiên cứu hàng hải và vẽ bản đồ. Từ năm 1596 ông đã vẽ bản đồ Đông Nam Á trong đó có Nam Kỳ, Cambodia, Champa (Chiêm Thành) v.v. Sao Gallus được thay thế bằng tên mới: chòm sao Puppis (Puppis: Sân sau của chiếc tàu).

Trong Đề 40 số, con Gà mang số 28 sau con Rùa (27) và trước con Lươn (29).

Con Gà là một trong 12 biểu tượng trong Tử Vi Trung Hoa. Năm Dậu (con Gà) đi sau năm Thân (con Khỉ) và đi trước năm Tuất (con Chó).
Tuổi Dậu hợp với Tỵ (Rắn), Dậu (Gà), Sửu (Trâu), Thìn (Rồng)
Tuổi Dậu kỵ với: Tí (Chuột), Ngọ (Ngựa), Mão (Mèo), Tuất (Chó).

Năm Dậu là năm Âm (-).
Ta có:

Trang Phạm Đình Lân
art2all.net